Цы атæхын кæны мæргъты мингай километртæ сæ ахстæтты бынæттæй зымæгиуат кæныны бынæттæм? Куыд ссарынц уыдон фæндаг? Цæмæн миграци кæнынц практикон æгъдауæй, тропиктæй дарддæр, Зæххы къорийы æппæт уæрхады? Куыд сæвзæрдысты миграцийы атахтыты трассæтæ? Гипотезæтæ ис бирæ, фæлæ ахуыргæндтæ-орнитологтæ ацы сусæгдзинæдтæ нæма раиртæстой.
Уыдон нымайынц афтæ, зæгъгæ, алцыдæр баст у афæдзы афонты фæивдимæ, æмæ ма уыимæ мæргъты царды уавæртимæ дæр. Уæлдай тынгдæр уый разыны уавæрты фæивд цыран æрцæуы, уыцы уазал æмæ рæстæмбис уæрхадты: уый хорзæрдæм æндавы мæргътыл сæрды, æвзæрырдæм та – зымæгон рæстæджы. Уый у тыхджын, æппынæдзух архайæг фактор: нæй холлаг – нæй цард! Фæлæ иуæй-иу удæгас организмтæ (зæххы, доны æмæ хилæг организмтæ), мæргъты хъауджыдæр, нæ миграци кæнынц, уыдонæн ис æндæр фæрæз царды зынвадат уавæрты сæрты ахизынæн – гипобиоз – сæрдыгон цæрæн бынæтты мæрдхуысты (спячка) ныххауын. Лыстæг æхсырæйхæссæг цæрæгойтæ сæхи хизынц зымæгон рæстæджы миты бын, æмæ иуæй-иутæ та ныххуанц зымæгон мæрдхуысты (æрсытæ, зыгъарджытæ æмæ æндæртæ).
Мæргъты сезонон миграцитæ сты вазыгджын æмæ уæрæх фæзынд базырджынты царды. Уыдон цæхгæр хицæн кæнынц æндæр рагъыстæгджын цæрæгойты ‘хсæн. Уый баст у сæ биологон хицæндзинæдтимæ: иуæрдыгæй, буарадты æмæ организмы æппæт цардуагон процессты интенсивон баивд, æмæ иннæрыгæй та, тæхын кæй зонынц, уый. Уымæ гæсгæ, царды зынвадат уавæртæ куы æрбалæууынц, уæд мæргъты фылдæр хай активонæй сæ бынат фæивы тыгъдады, атæхынц уæлдай хæрзвадатдæр бынæттæм. Мæргъты атахтыты историйы нырма бирæ сусæгдзинæдтæ ис, хъæуы сæ рафæлгъауын. Уавæр хуыздæр кæнын райдыдта мæргътыл цæгтæ кæнын куы райдыдтой, уæд. Фæлæ уый у лыстæг æмæ уæззау куыст, уымæн æмæ цæмæй цалдæр уацы райсай, уый тыххæй хъæуы мин маргъыл цæгтæ бакæнын. Иннæмæй та, уыцы маргъ бахаудзæн æви нæ æмбаргæ адæймаджы къухтæм, уый стыр фарст у! Тынг арæх цæгтæ æппæрст æрцæуынц. Тынг стæм хатт раздахынц цуангæнæн кæуыл нæй, ахæм мæргъты цæгтæ. Цуангæнæн кæуыл ис, уыцы мæргъты æхсынц цуаны афон, æмæ цуанонтæ арæх цæгтæ радтынц ахуыргæндтæм. Уымæ гæсгæ хорз сахуыр кодтой иуæй-иу бабызты æмæ доны аццты (кулик) атахтыты фæндæгтæ.
Зындзинæдтæм нæ кæсгæйæ, орнитологтæ мæргътыл цæгтæ бакæнынц бирæ регионты. Уый руаджы бæрæг сты зæрватыччыты æмæ урс кæсагласты (аист) атахтыты фæндæгтæ. Уыдон зымæгиуат кæнынмæ атæхынц Африкæмæ Болгарийыл, Босфор æмæ чысыл Азийы донкъубалыл, дарддæр та – Синайы æрдæгсакъадахмæ, сæ маршрут фæвæййы Нилы дæлвæзы. Мæргъты атахтытæ хуымæтæджы не сты. Орнитологтæ сæмбæлынц мингай æнахуыр фæзындтытыл. Мах рæстæджы дæр мæргъты бирæ хуызтæ æппынæдзух ивынц сæ атахты маршруттæ. Зæгъæм, Алагиры районы цæгтæ цы сауцъиутыл бакодтой, уыдон сæ зымæгиуаты бынатæй æртахтысты æндæр – Куыртатты комыл. Цæгтæ цы стыр дзывылдартыл бакæнынц, уыдонæн сæ фылдæр равзарынц иу бынат, фæлæ дзы иуæй-иутæ атæхынц ныгуылæнмæ, Киевы цурмæ.
Мæргътæ куыд агурынц фæндаг æмæ куыд фæзындысты мæргъты атахтыты трассæтæ? Ацы сусæгдзинæдты фæдыл уæвынад кæны бирæ гипотезæтæ. Уыдонæн сæ бон нæу кæронмæ бамбарын кæнын ацы фарстыты тыххæй. Фылдæр хатт атахтыты бæрæггæнæнты тыххæй æмбарын кæнынц эволюци, зоогеографи, экологи æмæ эксперименталон биологийыл бындуриуæггæнгæйæ. Уæвынад кæны цалдæр гипотезæйы мæргъты атахтыты фæдыл. Цъитион гипотезæйы мидис, æмæ цалынмæ Европæйы ихуат нæ уыд, уæдмæ дзы уыд хъарм климат æмæ дзы раздæр цы мæргътæ цард, уыдон хуссармæ атахтысты. Климат дзы рæстæмбис куы сси, уæд мæргътæ хъарм рæстæджыты райдыдтой тæхын цæгатмæ æмæ уазал рæстæджыты та – хуссармæ. Иннæ гипотезæ та у æддагон сферæйы теори, цыран миграцийы сæйраг аххосаг у ахстæтты районы хæринаджы хъуагдзинад. Уæвынад ма кæны электромагнитон гипотезæ – мæргъты буары ис сæрмагонд электоромагнитон токтæ æмæ сæ уыдон уалдзæджы здахынц Зæххы магнитон поясмæ. Ацы гипотезæтæй иу дæр æххæстæй не ‘мбарын кæны атахтыты фæзынд. Фæлæ уæддæр оринтологтæн сæ къухты бафтыд цалдæр фæзынды сбæрæг кæнын мæргътæ куыд ориентаци кæнынц, уый тыххæй. Ахуыргæндтæ бафиппайдтой, зæгъгæ, тæхгæ мæргътæ сæ фæндагæй фæиппæрд вæййынц радиостанцты æмæ радарон ифтонгадты архайдты радиусы.
Атахтыты рæстæджы ахсджиаг нысаниуæг ис цæстырухсæн дæр. Базырджын мигранттæ уынынц Хур, стъалытæ, Мæй, базонынц сæ ахстæтты бынат. Фæлæ уæддæр атахтыты сусæгдзинад сбæрæг кæнын нырма разæй ис. Мæргъты иу бынатæй иннæ бынатмæ атахтытæ сты алыгъуызон сæ тагъад, дæрддзæг, дæргъвæтиндзинадмæ æмæ сæ иумиаг характермæ гæсгæ. Оринтологтæ хицæн кæнынц мæргъты дзыллон атахтыты æртæ сæйраг хуызы: сезонон ахатхтытæ вæййы æрвылаз дæр, регулярон æгъдауæй иу æмгъуыдты æмæ бæрæг здæхты; цæугæцардгæнджыты фæззыгон-зымæгон атахтытæ баст сты хæринаг агурынимæ; ахстонæй асурынимæ.
Фæззыгон миграцитæ фылдæр хатт райдайынц июлы æртыккаг декадæйы кæронæй кæнæ та августы райдианы. Августы кæрон æмæ сентябры райдайæны æрцæуы мигрантты сæйраг хайы атахтытæ (39 хуызæй фылдæр). Атахт фæвæййы ноябры кæрон стæм хатт – декабры фыццаг декадæйы. Астæуккаг нымадæй миграци ахæссы 90-135 суткæйы. Асæст, къæвдабонты рæстæджы мæргътæ æрлæууынц сæ тæхынæй. Цалынмæ сын рæстæг вæййы, уæдмæ баулæфынц æмæ мигътæ куы асыгъдæг вæййынц, уæд сæ фæндаг адарддæр кæнынц.
Æрмæг бацæттæ кодта
Джиоты Е.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.