Советон Цæдис куы ныппырх, гуырдзиаг-ирон хæсты фыдæхæй ирон фысджытæй дзæвгар куыдхуыздæрæй куынæ уал сты, уæдæй фæстæмæ нæм хорз уацмысты мыггаг дæр бынтон сыстæм ис. Тынг нæм æрхаудта, хорз чингуытæ джиппы уадзыны хъуыддаг дæр. Фæлæ адæм мæнгæй нæ акæнынц: “Теуауаргъ афтæ ма нызгъæлæд æмæ дзы хæрæгуаргъ мауал æрызгъæла”. Дунейы чиныджы хæлæрттау, кæд ирон чиныгкæсджыты нымæц дæр нæ хорз фысджыты нымæцау фæкъаддæр ис, уæддæр, табу – Хуыцауæн, ис ма нæм, суанг фæсарæнты дæр зæрдæбынæй кæй чингуытæ агурынц, ахæм фысджытæ.
Цæвиттон, æрæджы, Уæрæсейы Федераци нын нæ Республикæ хæдбар паддзахадыл куы банымадта, ууыл 15 азы сæххæсты бæрæгбонмæ Туркæй дæр уазджытæ æрцыдысты. Уыдон, зæгъынц, фæсарæнтæй дæр дзырдтой, цæмæй, куы æрцæуой, уæд сæ базонгæ кæнæм фыссæг æмæ литературæиртасæг Хъазиты Мелитонимæ. Уый фæстæ та бынаты нæ Республикæйы разамынадмæ бахатыдысты, цæмæй сын сæ къухы бафтын кæной Хъазийы-фырты чингуытæй истытæ – интернетæй, дам, сæ зонæм. Æмæ сын уый дæр цасдæр бæрцæй бантыст нæ рæдаузæрдæ библиотекæты кусджыты фæрцы.
Æз та йæ кой уымæн кæнын, нæ фыссæг æмæ ахуыргонд ацы бонты та йæ 75 азы юбилейы хæдразмæ йе ʻнувыд чиныгкæсджытæн сæ зæрдæтæ кæй барухс кодта – рухс федта йæ литературон-критикон уацмысты “Нæ ис, нæ бис”-ы 10 томоны 9-æм чиныг.
Автор æм бахаста 3 монографийы – зындгонд ирон фысджытæ Бестауты Гиуæрги, Цæрукъаты Алыксандр æмæ Букуылты Алексийы цард æмæ сфæлдыстадыл дзы, зæгъгæ, “Бестау”, “Ногбонты пахуымпар” æмæ “Ирон прозæйы дæсны”.
Гиуæргийы тыххæй зонадон фæллой афтæ райдайы:
“Нæ Рафæлдисæгæн – табу, Ирыстоны курдиæттæ цух никуы ныууагъта. Боциты Барон хуымæтæджы нæ загъта: “…хорз хоры мыггаг æвзæр сыджытыл не ‘взæры”. Нæ бон у Ирыстоны рахонæм Курдиатстон. Нæ уыцы хъуыды йæ цард æмæ йе сфæлдыстадæй бафидар кодта фыссæг Бестауты Гиуæрги. Ирон поэзийы йæ фæзынд уыд, Бонвæрнон арвыл куы ферттивы, раст уый хуызæн. Уæдæ, бакастæй зæгъай, уæдæ, дзыхыдзырдæй, уæдæ… Курдиатæй та йæ фæрсын дæр нæ хъуыд – адæймаг æй йæ доны кæхцæй нæ сæппæрстаид. Йæхæдæг-иу кæм уыд, уым æргомдзырд æмæ рæстдзинады ахстон уыдис, йе сфæлдыстад кæм вæййы, уырдæм бахауынмæ стъалытæ дæр хæлæг фæкæнынц. Нафи уымæн загъта: “Диссаджы лæг уыд Гиуæрги”. Ӕмæ йæ диссæгтæ, йе ‘мбисæндтæ, арвæй стъа-лытæ скъæфæгау, цæхæртæ калдтой йæ поэзийæ, кæд йæ рæстæджы дзырдаивады кусджытæн сæ авналæнтæ æххæстæй сæхи бар нæма уыдысты, уæддæр. Джыккайты Шамил уымæн загъта: “Уæд стæм поэттæм разынд ныфс сæ уды бартæ æмæ поэзи хъахъхъæнынæн”. Ӕмæ уыцы ныфсы хицæуттæй иу уыдис Бестауты Гиуæрги.
Афтæ цымыдисон æмæ зæрдæзæгъгæ нывæзт у стыр, курдиатджын поэт Цæрукъаты Алыксандры цард æмæ сфæлдыстадыл дзурæг Хъазийы фырты монографи “Ногбонты пахуымпар” дæр. Поэты авналæнтæ куыд арф æмæ алыварсон уыдысты, ирон чиныгкæсæгæн афтæ зынаргъ цæмæн фесты, уый рафæлгъауын алкæй бон нæ бауыдзæнис, фæлæ, дзырд дæр ыл нæй, нæ литературæиртасæг Хъазиты Мелитоны бон бацис.
Дзырд дæр ыл нæй: “поэт тынг фидарæй зыдта, йæ хъысмæт æмгом баст кæй у, йæ зондæн, йæ ныфсæн, йæ хъаруйæн кæрон кæмæн нæй, уыцы адæмы хъысмæтимæ. Нæ дызæрдыг кодта, Хуыцау æй уыцы адæмы удыхъæд рафæлгъауынæн кæй рафæлдыста. Уымæн зæгъы: «Æнæвзаг свæййын æз, къуыттыйау, хаттæйхатт… Зарæг банцайы, ныхъхъус вæййы мæ уадындз…», – фæлæ йын адæм «хæзна ныхæстæ раттынц» æмæ йæм æрыздæхы сæ ранывæндыны хъару. Кæд йæ «хъуыдыйы гуырдз фæхауы хаттæйхатт, Сæры магъз – цыма æдзæрæг сау рындз», – афтæ куы фесты, уæддæр та йын «ралæууы æхсызгон цины рад» – адæм ын «сæ зонды суадон раттынц».
Поэты хъуыдытæ Мелитон уымæн уарзгæйæ, стыр кад кæнгæйæ: “Цæрукъаты Алыксандр йæ цард йæхæдæг сæнусон кодта. Уыимæ æппынæдзух архайдта цард рæсугъд кæныныл… Уымæн æмæ æцæгæй уыдис «ног бонты пахуымпар!»
Хъазиты Мелитон ирон прозæйы дæсны, ома, зæрингуырд кæй схуыдта, – Букуылты Алыксийы, – уый бирæ бæрнон бынæтты куыста, фæлæ йе `взонджы царды æнæнымæц удхæрттæ бавзæрста – кодта удуæлдай фыдæбон хæрзæвзонгæй, йæ туг ныккалдта æнауæрдонæй Фыдыбæстæйон хæсты, удхар кодта уацары, стæй – рæстагæй уазал Сыбыры, фæлæ йæ царды хуыздæр азтæ батыдта газет “Хурзæрин”ы (уæды “Советон Ирыстоны) редакцийы), уæддæр æй размæ хаста йæ курди-ат.
Уый уыд диссаджы адæмуарзон æмæ куырыхон адæймаг, рæдаузæрдæ, фæлæ зынтæн – фæйнæгфарс; нæ адæмæн, нæ ирон нывæфтыд литературæ æмæ публицистикæйæн стыр лæггæдтæ чи бакодта, «нæ абоны ирон прозæйы» йæ уацаутæ аккаг фæзынд кæмæн сты, ирон лæджы ном дæлæмæ чи никуы æруагъта, нæ уыцы ирд курдиаты хицау, æппынæдзух кæстæртыл тайæг æмæ руайæг, цæстуарзон æмæ бæркадарм фыссæг Букуылты Алыкси”. Джусойты Нафи дзы йæ номарæн æмдзæвгæйы уымæн загъта: “Фыдæвзарæнæй батыдтай ды алцы, – Хæстæй уа, хастæй, мастæй уа, зынæй,Фæлæ ныры цард, – джидзæггаг тæлмацау, – Хуыцауы гакк йæ цагъд базыртыл нæй…” («Ныхас Букуылты Алыксиимæ»). Уæддæр ын гуырдзы йæ иунæг фырты тæвд торнейы куы сфизонæг кодтой æмæ кæй фыд хордтой, уый маст не сфæрæзта, фæлæ литературæйы фæрцы куыд уагъта йæ уды зын, уый Мелитон лæмбынæг равдыста йæ монографийы.
Хъазиты Мелитоны “Нæ ис, нæ бис”-ы 9-æм том афтæ зæрдæрисгæ, афтæ аив æмæ лæмбынæг фыст у, æмæ йæ æрдæгкастæй ныууадзын, иуварс æрæвæрын никæй цæст бауарздзæнис.
ПЛИТЫ Мæдинæ
