Æрæджы Дзæуджыхъæуы Гасситы Викторы номыл рауагъдады рухс федта РХИ-йы сгуыхт журналист, РЦИ-Аланийы культурæйы сгуыхт архайæг, йæ радтæг адæмы аккаг фырт Хозиты Петр Иосифы фырты чиныг «Рæзхæссæн», зæгъгæ.
——————————————————————
Райгуырд Хуссар Ирыстоны Абреуы хъæуы. 1983-1994 азты куыста газет «Советон Ирыстон»-ы тæлмацгæнæгæй, уацхæссæгæй, хайады сæргълæууæгæй. Уыдис æхсæнадон змæлд «Адæмон ныхас»-ы уæнг. 90-æм азты йе ‘мхъуыдыгæнæг æмбæлттимæ уагътой хæдбар «Ирон газет», уыдис йæ сæйраг редактор. Хуссар Ирыстоны фыццаг хæдбар телеуынынад «Ир»-ы куыста йæ саразыны фыццаг бонтæй фæстæмæ, цасдæр рæстæг ын разамынд дæр кодта. 1996 азы уыдис газет «Стыр Ныхас»-ы сæйраг редакторы хæдивæг, 1997-2019 азты та – Цæгат Ирыстоны паддзахадон телеуынынад «Алани»-йы уацхæссæг, публицистон программæ «Дзуринæгты» автор æмæ амонæг.
—————————————————————
Чиныгмæ бацыдысты Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны дзыллон информацийы фæрæзты, афтæ ма интернет-ресурс «Осрадио»-йы ныммыхуыргонд æрмæджытæ. Автор бафæлвæрдта ивгъуыд æнусы 1980 азты кæрон æмæ 2020 азы онг Хуссар Ирыстоны национ-сæрибаргæнæн змæлды фæндæгтыл афæлгæсын. Чиныджы рæгъмæ рахастæуыд нырыккон уавæрты ирон æвзаг бахъахъхъæныны фарстатæ, æвдыст дзы цæуынц политикон, æхсæнадон æмæ культурон нысаниуæджы ахсджиаг цаутæ.
Автор йæ разныхасы фыссы: «Ацы æмбырдгонды ис, журналистикæйы фæндагыл куы æрлæууыдтæн, уæ-дæй фæстæмæ ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл кæй фæфыстон, уыцы æрмæджытæн сæ фылдæр хай. Цы мæ сразæнгард кодта чиныджы хуызы сæ адæмы рæгъмæ рахæссын? Сæйрагдæр уый, æмæ мæ фæндыдис, Хуссар Ирæн Сæрибармæ йæ фæндаг куыд уæззау æмæ дæргъвæтин уыд, йæ национ-сæрибаргæнæн змæлд кæд æмæ цы хуызы райдыдта, бонæй-бонмæ, азæй-азмæ куыд ивта æмæ куыд рæзти, стæй дзы чи архайдта, æппæт уыдæттæ, иу ныхасæй, йæ рæзхæссæн равдисын. Чиныгæн йæ ном дæр уымæн афтæ рахуыдтон.
«Хуссар Ирыстоны нырыккон историйы иуæй-иу документалон цаутæ», афтæ схонæн дæр ис ацы чиныгæн, уымæн æмæ, цы цаутыл дзурынц, уыдон фыст æрцыдысты «сæ тæвдыл», ома сæ тæккæ хæдфæстæ. Уый сын, мæ хъуыдымæ гæсгæ, тыхджындæр кæны сæ актуалондзинад… Ацы чиныджы дзæвгар ис, 1986 азæй фæстæмæ мадæлон æвзаджы фæдыл кæй фæфыстон, уыцы æрмæджытæй дæр. Рæстæг бонæй-бонмæ бæлвырдæй-бæлвырддæр кæны, тыхджынæй-тыхджындæр кæны, мадæлон æвзаг нацийы царды æппæты ахсджиагдæр кæй у, уыцы æууæл. Ацы чиныджы уацтæ уымæн æвдисæн».
Ис дзы ахæм сæргæндтæ: «Фыдыуæзæджы рухс», «Демократийы уроктæ», «Ног дуг æмæ æнусон æмбарынæдтæ», «Ныхмæвæрдты рæстæг», «Хæдбардзинадмæ фæндагыл», «Царды æмуæз фарстытæ», «Надежды, разочарования, победа», «Сила чаши Уацамонгæ», «Трудность понимания», «Годен-не-годен», «Рæстæджы дзагъултæ», «Глобализмы сæфты фæндаг», «Интернет ахсæнхыз».
Сæргонд «Ныхмæвæрдты рæстæг»-ы уац «Асинтæ-фидæнмæ»-йы автор йæ мысинæгты зынгæ фыссæг Дзуццаты Хадзы-Мураты тыххæй фыссы: «Дзуццаты Хаджийы фыццаг хатт федтон 1983 азы сæрды æмæ нæ фембæлд мæ зæрдыл тынг бадардтон. Уыцы аз каст фæдæн институт æмæ газет «Советон Ирыстон»-ы кусын райдыдтон тæлмацгæнæгæй. Иу кабинеты бадтæн зындгонд ирон фысджытæ Козаты Исидор æмæ Къæбысты Зауыримæ. Æз дæр фыстон æмдзæвгæтæ, æцæг – уырыссагау. Тынг мæ фæндыди, цæмæй мын сæ профессионалтæй исчи федтаид. Чидæр мын загъта, ирон поэттæй уырыссаг поэзи Дзуццаты Хадзы-Муратæй хуыздæр ничи æмбары. Иу бон нæм æрбацыд. Базонгæ стæм. Мæхимидæг скатай дæн: зæгъон ын, ма зæгъон? Уæддæр æм бауæндыдтæн: «Бахатыр кæн, фæнды мæ ме ‘мдзæвгæтæм мын куы ркæсис, уый. Æрмæст уырыссагау сты». Æрлæууыд. Йæхи æрбамæгуырхуыз кодта: «Уырыссагау сын æз цы бамбардзынæн? Иронау фысс», – æмæ ахызти. Хъыг мын куыннæ уыдаид ахæм дзуапп, фæлæ цы гæнæн уыд? Уыйадыл ныууагътон мæ фæлтæрæнтæ – Хаджийы ныхас мын фæахъаз ме ‘нæхъуаджы фыдæбæттæн кæрон скæнынæн…
Æмдзæвгæтæ кæсынæй Ирыстоны Хаджийы ничи æмбылдта. Адæм-иу æй дыккаг хатт рацæуын кодтой сценæмæ. Кæронбæттæны алыхатт дæр касти æмдзæгæ «Ирон». Хаджиимæ газеты цы дыууæ азы бакуыстон, уыдон нымайын мæ журналистон царды тæккæ амондджындæр рæстæгыл. Абон дæр мæ цæстыты раз сыстынц уæды нывтæ: зымæг, редакцийы хъарм нæй, рухс – иннæ ахæм. Хаджи рахизы редакторы даргъ æмæ уазал кабинетæй. Йе ‘нгуылдзтæ æргъæвст, ныцъцъæх сты, фыруазалæй барæсыдысты. Редакцийы уыд иунæг пец, æмæ рæстæгæй-рæстæгмæ йæ цурмæ æмбырд кодтой кусджытæ. Æрмæст æм цæмæндæр Хаджи нæ цыди. Дис ыл кодтам, ахæм уазалæн куыд фæразы, зæгъгæ. Редакторæй кусгæйæ, Хаджи дзырды бар лæвæрдта алыгъуызон зондыл хæст автортæн… Афтæ мæм кæсы. Æмæ Дзæуджыхъæумæ куы æрцыд, уæд бынтон нырхæндæг… Уый йæ цардцæрæнбонты бæллыди, цæмæй ирон адæм фæлдисой сæхи æвзагыл, аргъ кæной сæрибарæн, тыхсой сæ сомбоныл…».
Сæргонд «Царды æмуæз фарстытæ»-йы автор катайгæнгæ дзуры мадæлон ирон æвзаджы хъысмæтыл. «Æнæхъæн Ирыстоны нæй, документтимæ куыст иронау кæм цæуы, ахæм иунæг паддзахадон кæнæ æнæпаддзахадон куыстуат дæр. Афтæмæй нæ Конституцийы фыст ис, зæгъгæ, Цæгат Ирыстон-Аланийы ирон æмæ уырыссаг æвзæгтæ сты паддзахадон. Ацы фыст у формалон. Мадæлон æвзагыл сæйраг у хæдзары йыл дзурын, зæгъгæ, уыцы «формулæ» фаг нæу, кæд æй Абай-ты Васо расидт, уæддæр. Хъæуы уæрæхдæр мадзæлттæм бахъавын, амбицион кæй хонынц, ахæм нысантæ сæвæрын. Уый зын хæс у. Бахъæудзæн нæ канд материалон æмæ культурон базæ скæнын нæ, фæлæ адæмы сæрызонды психологион революци саразын дæр».
Ацы сæргонды уац «Национ нигилизмы фæстиуджытæ «ирон скъолайы» фыссы: «Ирон æвзаджы сæйрагдæр ирвæзынгæнæг у ирон скъола. 20-30 азы размæ дæр ма ирон сывæллæтæн уыдис дунеимæ сæхи æвзагыл зонгæ кæныны фадат. Ахæм фадат сын лæвæдта ирон райдайæн скъола. Ныр уымæй фæцух сты: ахæм скъолатæ Ирыстоны – Хуссарæй Цæгатмæ никуыуал ис. Уа æви ма уа ахæм скъолатæ, зæгъгæ, уый равзарыны фадат куы радтой алы адæмæн дæр, уæд ирæттæ равзæрстой уырыссаг скъолатæ. Сæ ном ма сын фидиссагæн «национ скъолатæй» ныууагътой… Ирон скъолатæ саразын æмæ сæ сфидар кæныны хъуыддаг сæйрагдæр мынæг кæнын райдыдта, ирон раззагдæр ин-теллигенцийы, стæй æнæхъæн адæмы дæр культы азар куы басыгъта, уый фæстæ. Чи ма баззад æвзаджы хъысмæт лыггæнджытæй, уыдон разындысты тæппуд æмæ куырм, репрессивон машинæйы цагъартæ æмæ апологеттæ. Æмæ æхгæдтой сæхи фæндæй ирон скъолатæ, ирон фæндæгтæ, ирон цард, ирон сомбон. Афтæмæй зæгъæн ис: ирон æвзаджы абоны катайаг уавæры сæйраг аххосджын мах нæхæдæг стæм, ирон скъолатæ чи æхгæдта æмæ сæ æхгæнын чи уагъта, уыдон се ‘ппæт дæр. 40 азы дæргъы цард æнæ ирон скъолайæ равдыста не ‘взагæн Елхоты онг цæрæнбон йеддæмæ чи не схай кодта, уыцы адæймæгты фыдракæнд. Ирон скъола хурхгæнджытæ ныр уæддæр хъуамæ ма бамбариккой, мадæлон æвзаджы ахадындзинад географион арæнтæй барст кæй нæ цæуы, уый?»…
—————————————————
Хозийы фырт фыссы, зæгъгæ, сæйраг хъуыддаджы тыххæй хъæуы компромиссты фæндагыл цæуын дæр. Æмæ цалдæр азы размæ фæзынд ахæм оптималон программæ – «Ирон национ ахуырады концепци», зæгъгæ. Йæ автортæ сты ахуыргæндтæ Бзарты Руслан æмæ Хъамболты Тамерлан. Фæзындис ног эксперименталон кълæстæ, æмæ уыдон, специалистты хъуыдымæ гæсгæ, ныридæгæн æвдисынц æвæджиауы бæрæггæнæнтæ. Кæдæй уæ-дæй, зæгъ, базмæлыд ног ирон скъолайы уд…
————————————————————
Хозиты Петрæн афтæ тынг йæ зæрдæ риссы ирон æвзаджы тыххæй æмæ, æгæрыстæмæй, йæ уацы ирон мады схуыдта мадæлон æвзаджы знаг. Ома, сæ сывæллæттимæ фаг нæ дзурынц ирон æвзагыл. Æвзаджы фарстыл дзургæйæ, арæх фæзæгъæм, æнæ æвзаг адæм дæр нæй, зæгъгæ. Æмæ уым мæнгæй ницы ис. Автор фыссы, фæстаг цалдæр азы дунейы лингвисттæ, нейролингвисттæ, психологтæ æмдзыхæй дзурынц, зæгъгæ, дам, саби скъоламæ бацæуыны агъоммæ йæ мадæлон æвзагыл куы сдзура, куы йыл хъуыды кæна, йæ алфамбылай дунеимæ йæхи мадæлон æвзагыл куы зонгæ кæна, уæд ахæм саби иннæтимæ абаргæйæ, уыдзæн æрхъуыдыджындæр, æвзыгъддæр ахуырмæ, музыкæмæ, æндæр æвзæгтæ ахуыр кæнынмæ. Иу ныхасæй уыдзæн амондджындæр. Æмæ уæдæ ирон мад йæ сывæллонимæ йæ мадæлон æвзагыл куы нæ фæдзуры, уæд цы кусы сабийæн? Халы йын йæ цард, йæ фидæн, йæ амонд. Æмæ, зæгъ, ирон мады тыххæй цы загътон, уым цы ис мæнгæй. Мæ ныхас, дам, хъыг макæмæ хъуамæ фæкæса. Æвзаджы фарстыл, дам, уæрæх форумты уынаффæ кæнын æрхæсдзæн фылдæр пайда иумæйаг ныхæстæй.
Чиныг фыст у дыууæ æвзагыл. Уый фæдыл та автор дзуры: «Журналистикæйы ис, æвналæн кæмæ нæй, ахæм фарстатæ. Уый фылдæр стыр политикæйы хъуыддаг у, æмæ дзы алчидæр йæхи хизы. Мæ уырыссагау фыст уацтæ дæр ахæм фарстатæй сты. Фæндыд мæ, цæмæй мыхуыры уыдаиккой, æмæ сæ уагътон сæйрагдæр Ирыстоны хæдбар газетты. Сæ нæмттæ иууылдæр чиныджы сты».
Хозийы фырты куы афарстам, зæгъгæ, фæзынд «Рæзхæссæн» æмæ йæм дарддæр та цы фæндтæ ис, уæд нын афтæ сдзуапп кодта:
«Куыд фæзæгъынц, йæ зын райдайын вæййы. Мæ «Дзуринæгты» телеравдыстытæй чиныджы верси сарæзтон. Ис дзы канд мæхи тексттæ нæ, фæлæ нæ истори æмæ культурæйы алы къабæзты Ирыстоны хуыздæр специалистты хъуыдытæ дæр. Чиныг цæттæ у мыхуырмæ. Хуыцауы фæндæй уый рад дæр кæд æрцæуид. Афтæ мæм кæсы, æмæ уæлæмхасæн куысты хуызы уый æххуыс уаид, скъолаты иронау чи ахуыр кæны, уыцы хистæр кълæсты ахуырдзаутæ æмæ сæ ахуыргæнджытæн. Кæд æнцон нæу абон чингуытæ фыссын æмæ сæ уадзын, уæлдайдæр та ирон чингуытæ, уæддæр сæ хъæуы фыссын æмæ мыхуыры уадзын. Цас фылдæр, уыйас – хуыздæр».
Чиныг у цымыдисон, бакæсæн дзы ис алыгъуызон темæтыл фыст æрмæджытæн. Чиныгкæсæг сæ бакæсдзæн зæрдæрайæ.
Петр, дæ раздæры коллегæты зæрдæ дын зæгъы фидар æнæниздзинад æмæ дарддæры сфæлдыстадон æнтыстытæ. Дæ фæндтæ сæххæст уæнт.
Джиоты Екатерина
