Зындгонд æмæ курдиатджын нывгæнæг Гасситы Æхсары рухс ном арыны сæраппонд 14-æм июлы горæт Мытищийы историон-аивадон музейы байгом уыдзæн равдыст «Перед рассветом». Нывгæнæг бирæ азты дæргъы цард ацы горæты æмæ ам дарддæр кодта йе сфæлдыстадон куыст. Уый 2000-2010 азты ныффыста йæ иууыл хуыздæр æмæ нысаниуæгджындæр уацмыстæ, æрыгон нывгæнджытæн та нывгæнæн ахуыргæнæндоны амыдта нывкæнынады сусæгдзинæдтæ.
Равдысты экспозицимæ цы бирæ куыстытæ хаст æрцыдысты, уыдоныл нывгæнæг бакуыста æндæр æмæ æндæр рæстæджыты. Æхсар бирæ азты кæуыл куыста, уыцы нывты ирдæй зынынц ахсджиаг темæтæ. Уыдон æвдисынц нывгæнæджы миддуне æмæ æмбарынад. Гасситы Æхсары нывтæ кæцыфæнды адæймаджы дæр сæхимæ æлвасынц царды æцæгдзинад сæ кæй æвдисы, уымæй. Ис сын сæрибар æмæ уæрæх авналæнтæ, хицæн кæнынц хуызджын ахорæнты руаджы.
Уый уыд ахæм курдиаты хицау, кæцыйæн йæ уацмысты йæ бон уыд равдисын йæ зæрдæйы стыр рыст, дæсны уыд адæймаджы удмæ ныккæсын æмæ йæ афтæмæй равдисынмæ. Йæ аивад æгæрыстæмæй, лирикон куыстыты дæр зыны тызмæгæй. Мингæйттæ стыр аргъ кæмæн кæнынц, йæ уыцы сфæлдыстад райгуырд трагикон жанры. Æппæт ацы сюжеттæ адæймаджы сæ фæдыл асайынц нывгæнæджы царды фæндæгтæм. Æхсар йе сфæлдыстадон куысты æххæст кодта иу ахсджиаг мисси — хæрзчысылæй йæ удмæ цы зындзинæдтæ æрхауд æмæ цы историон хъизæмæрттæн бафæрæзта, уыцы хæстытæ, æрдзон катаклизмтæ æмæ карз репресситæ йе ’нкъараг зæр-дæйы арф уидæгтæ кæй ауагътой æмæ йын æнцойад кæй нæ дæттой, уыцы хъæдгæмттæ ахорæнты æвзагæй раргом кæнын дунейæн. Уыдон та, зынаргъ газеткæсæг, хуымæтæг нæ уыдысты æмæ уын бындæр сæ кой ракæндзыстæм.
Гасситы фырт уæззау æмæ трагигон темæтыл кæй куыста, уымæ гæсгæ йæ нæй схонæн пессимист у, зæгъгæ. Уымæн æмæ уыд тыхджын удыхъæды хицау. Æхсарæн стыр аргъ кæнынц нывкæнынады аивадон дунейы минæвæрттæ. Зындгонд аивадиртасджытæ æндæр æмæ æндæр азты уый тыххæй ныффыстой бирæ уацтæ. Нывгæнæджы куыстыты равдыстыты фæндæгтæ райдыдтой Ирыстонæй æмæ бахæццæ сты суанг Европæмæ дæр. Йæ куыстытæ æвæрд сты дунейы бирæ алыгъуызон музейты, уыдон нымæцы: горæт Нукусы И. В. Савицкийы номыл Каракалпагаг паддзахадон аивæдты музейы, Мæскуыйы Скæсæйнаг адæмты аивæдты паддзахадон музей æмæ æндæрты.
Нывгæнæджы царды фæндæгтæ æмæ нывкæнынад
Гасситы Æхсар Измаилы фырт райгуырд 1929 азы Хуссар Ирыстоны интеллигентон бинонты ’хсæн. Йæ фыд æндæр æмæ æндæр рæстæджыты уыд Хуссар Ирыстоны паддзахадон педагогон институты ректор, афтæ ма Цхинвалы Рухсады адæмон комиссариат æмæ газет «Хурзæрин»-ы редактор дæр. Æхсарæн йæ мад куыста скъолайы директорæй. Зындгонд нывгæнæджы бинонтæ стыр æфхæрд баййæфтой 37-æм азты репресситы рæстæджы. Йæ фыды йын уайтагъд æрцахстой æмæ йæ фехстой 1938 азы. Мады сбадын кодтой ахæстоны, зæгъгæ, у «адæмы знаджы» бинойнаг. Астаздзыд лæппуйы йæ фондзаздзыд хо æмæ нанаимæ ратардтой сæ хæдзарæй НКВД-йы кусджытæ. Æфхæрд бинонты æхсæвиуат кæнынмæ сæхимæ æрбакодта сæ сыхаг Дзадтиатæй иу лæг. Уый æфхæрджытæн фидарæй загъта, зæгъгæ, мын мæ бинонты иууылдæр куы амарат, уæддæр ацы рыстзæрдæ адæмы æз уынджы нæ ныууадздзынæн.
Æхсар йæ мысинæгты фæстæдæр куыд дзырдта, афтæмæй сæ хæдзары цы муртæ уыд, уыдон рудзгуытæй ракалдтой æддæмæ æмæ хæдзар асæрибар кодтой. «Мæ цæстытыл абон дæр уайынц, мæ фыды чингуытæ æддæмæ куыд тахтысты æмæ зæххыл пырхæй куыд уыдысты, уый. Нæ хæстæджытæ дæр нæм æххуысмæ æрбацæуын нæ бауæндыдысты, гъе, ахæм рæстæг уыд», — дзырдта уый.
Хæдзар куы сафтид, уæд дзы æрцард НКВД-йы фæдагурæг. Гасситы бинонтæ цалдæр боны баззадысты сæ сыхæгтæм æмæ стæй рацыдысты сæ фарсмæ уынджы кæйдæр афтид ныккæндмæ æмæ уым фæцардысты 11 азы бæрц. Сы-вæллæттæ сæ ныййарджытæм æнхъæлмæ кæсгæйæ, сæ фыдцарды бонтæ æрвыстой хъизæмарæй. Ахæм уавæры сæ æрæййæфта Стыр Фыдыбæстæйон хæсты уæззау дуг дæр.
Кæм цардысты, уыцы ныккæнд уыд ахæм къаннæг æмæ дзы дыууæ сын-тæджы нæ цыдис. Æхсар-иу фынæй кодта стъолыл. Ныккæндмæ бырыдысты уыры-тæ æмæ цæмæй йæ хомæ ма бабырыдаиккой, уый тыххæй-иу æхсæв рæстмæ нæ бафынæй. Цæмæй сывæллæттæ æххормаг ма уыдаиккой, уый тыххæй-иу йæ нана къуымбилæй сбыдта цъындатæ æмæ-иу сæ ауæй кодта. Чысыл лæппу йæ нанайы фыдæбон хорз кæй æмбæрста, уымæ гæсгæ агуырдта царды фæрæзтæ æмæ дыууадæсаздзыдæй райдыдта кусын колхозы. Уыцы рæстæджы фæзындысты æрыгон лæппуйы фыццаг нывтæ дæр. Йæ мадмæ-иу цы фыстæджытæ æрвыстой, уыдоны-иу сныв кодта йæхи, йæ хо æмæ йæ нанайы.
Æхсары «троцкисты фырт» кæй хуыдтой, йæ сабийы бонты уæззау цард кæй кодта, уыцы егъау трагикон æмæ негативон фæд ныууагъта нывгæнæджы сфæлдыстады. Йæ бирæ нывты адæмы рæгъмæ хæссы 1937-æм азты репресситы темæтæ. Йæ мад æмæ йæ фыдмæ бирæ азты дæргъы кæй æнхъæлмæ каст, ныййарджыты рæвдыд кæй агуырдта, уый дæр зыны йæ куыстыты. Æхсар кæддæриддæр æвæрдта фарст, зæгъгæ, цæмæн, цæй тыххæй баййæфтой æфхæрд сæ бинонтæ. Йæ зæрдæрыст кæмæй уыдис, уыцы темæтыл ныффыста нывтæ: «За что?», «Выстрел в спину», «Расстрел», «Исповедь», «Ожидание». «Бабушка», «Воспоминание», «Ожидание у моста», «Мальчик болеет» æмæ бирæ æндæртæ.
Гасситы Æхсар 1945 азы ахуыр кæнынмæ бацыд Цхинвалы нывгæнæн ахуыргæнæндонмæ æмæ йæ каст фæцис иттæг хорз нысæнттимæ. Уый фæстæ фæлварæнтæ радта Мæскуыйы прикладон аивады институтмæ. Кæд Æхсармæ цы мбæлдис, уыцы балтæ райста, уæддæр æй нал бауагътой институтмæ, зæгъгæ, «адæмы знаджы» фырт дæ. Æрыгон лæппу уæд 1951 азы бацыдис Тбилисы нывгæнæн академимæ. Йæ ахуыргæнджытæ уыдысты Аполлон Кутателадзе æмæ Васили Шухаев, уыдонмæ бахъахъхъæдта йæ дипломон куыст дæр. Уый фæстæ 60-æм азты йæ ахуыр адарддæр кодта Мæскуыйы Суриковы номыл институты цур аспирантурæйы. Уæд аивады андеграунд уыд йæ тæмæны (андеграунд — протест цензурæйы ныхмæ) æмæ Æхсар дæр æрбаиу ахæм хъуыдыйыл хæст нывгæнджытæм.
1956 азы нывгæнæджы бинонтæ реабилитацигонд æрцыдысты æмæ сын фæстæмæ радтой сæ фатер. Æхсар йæ ахуыры фæстæ Тбилисæй куы ’рбаздæхт, уæд иу хатт горæты фæзуаты амбæлдис йæ фыды марæгыл. Æхсарæн йæ маст рафыхт, бацыдис æм æмæ йæ комкоммæ бафарста, зæгъгæ, ды уыцы адæймаг нæ дæ. Йæ дзуаппы фæстæ лæппу дæр раргом кодта, кæй фырт у, уый æмæ йæм бартхъирæнтæ кодта, марынæй æмæ йын йæ цæсгомыл бату кодта. Курдиатджын нывгæнæг йе знаджы афтæ ныууадза, уый йæхицæн нæ барста æмæ-иу ыл куы амбæлд, уæд та-иу ын йæ зæрдыл æрлæууын кодта, йæ къухтæ бирæты ныййарджыты тугæй амæхст кæй сты, уый. Иу ахæм фембæлды фæстæ Æхсары фыды марæг зæрдæниз райста æмæ амардис. Уыцы рæстæджы нывгæнæг ныффыста Къубалты Алыксандры поэмæ «Æфхæрдты Хæсана»-йы мотивтæм гæсгæ пьесæ, кæцыйы равдыста йæ цард.
Гасситы Æхсар ирон аивадон культурæйы традициты рæзтыл архайгæйæ, йæ зæгъинæгтæ загъта Ирыстоны уæззау царды фæндæгты тыххæй. Йæ уацмысты цыдæриддæр хорзæй сарæзта, уым зыны йæ ирд курдиат, йæ арф хъуыдыкæнынад æмæ зонындзинæдтæ, йæ хъæздыг уды фарн æмæ йæ алыварс цыдæриддæр цыдис, уыдонмæ йæ ахаст.
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
