Знон, 15-æм февралы 32 азы сæххæст Афганистаны территорийæ Советон Æфсады фæстаг салдат куы рацыд, уыцы боныл. Афганистанæй Советон Æфсæдты раконд райдыдта 1988 азы 15 майы Демократон Республикæ Афганистаны алыварс уавæр политикон æгъдауæй æрбæстон кæныны фæдыл 1988 азы апрелы Женевæйаг Сразыдзинадмæ гæсгæ. Советон Цæдис йæхимæ хæс райста фараст мæймæ, ома, 1989 азы 15 февралы онг йæ контингент ракæныны тыххæй. Официалон хъусынгæнинæгтæм гæсгæ фыццаг æртæ мæйы Афганистанæй рацыдысты 50183 æфсæддон службæгæнæджы. Ноджы ма 50 100 адæймаджы та Советон Цæдисмæ æрбаздæхтысты 1988 азы 15 августæй 1989 азы 15 февралы онг. Официалон версимæ гæсгæ, 1989 азы 15 февралы инæлар-лейтенант Борис Громов ссис фæстаг советон æфсæддон службæгæнæг, кæцы рахызт Хæлардзинады хидыл дыууæ бæстæйы арæныл.
Советон æфсæдты Афганистаны тер-риторимæ бакондæй фæстæмæ сæ хъизæмæрттæ райдыдтой ирон лæппутæ æмæ уыдонимæ сæ хиуæттæн дæр. Афганистаны хæст уæззау фæд ныууагъта æнæхъæн фæлтæры царды. Хуссар Ирыстоны чысылнымæц цæрджытæй афгайнаг хæсты хайад райстой 200 лæппуйы бæрц, уыдонæй æхсæзæй сæрæгасæй нал сæмбæлдысты сæ Райгуырæн Ирыстоныл. Уыцы лæппутæй бирæтæ та фæстæмæ æрыздæхтысты уæззау цæфтимæ, кæцытæй хъизæмар кæнынц абоны онг дæр.
Дард æцæгæлон Афганистаны зæххыл бирæ уæззаудзинæдтæ бавзæрста нæ горæты Тæболты Сергейы уынджы цæрæг Пухаты Ирбег дæр. Райгуырд Знауыры районы Схлиты хъæуы. Астæуккаг ахуырад райста нæ горæты скъола-интернаты. Скъола каст фæуыны фæстæ ахуыр кодта автоскъолайы. Уæдмæ йæм æрсидтысты йе ‘мбæстагон хæс бафидынмæ. Дард балцы йæ фæндараст кодтой йæ мады зæнæгтæ (йæ ныййарджытæ удæгас нал уыдысты), фæлæ уыдон кæцæй зыдтой, се ‘фсымæр хæсты цæхæрмæ бахаудзæн, уый.
Райдианы уал сæ акодтой Ленинаканмæ, цыран сæ æртæ мæйы дæргъы ахуыр кодтой шофыры дæсныйадыл. Йемæ ма Цхинвалæй ацыдысты 28 лæппуйы, уыцы нымæцы йе скъолайон æмбал Гæбæраты Роин (уый дæр каст фæцис Цхинвалы скъола-интернат). Æртæ мæйы фæстæ сæ Ленинаканæй автобустыл аластой Ереванмæ, зæгътой сын, зæгъгæ, службæ кæнынмæ Германмæ тæхут, фæлæ… Фæлæ Афганистаны аэропорты сæ хæдтæхæг куы ‘рбадт, уæд ма сын æй цы зонын хъуыд, хæсты цæхæрмæ кæй æрбахаудтой, уый. Хæдтæхæгæй куы рахызтысты, уæд федтой аэропортмæ æввахс цатырты хаудæй кæй лæууыдысты дæсгай салдатты мард буартæ. Тыхджын рыг кæй сыстад, уымæ гæсгæ дзы сулæфæн дæр нæ уыд æмæ хуыдуг кодтой. Æхсæвы баззадысты, аэропорты цы цатыртæ æвæрд уыд, уым. Дыккаг бон сæм æрбацыдысты советон командæкæнынадæй. Ирбегиты иу прапорщик бафарста, зæгъгæ, уе ‘хсæн ирæттæ ис æви нæ, уымæй. «Æз æмæ Роины акодта йæ полкмæ. Уый фæстæ куыд базыдтам, уымæ гæсгæ уый райгонд уыд, ирон салдаттæ цы хъæбатырдзинæдтæ æвдыстой, уымæй æмæ уымæ гæсгæ æрцагуырдта ирæтты. Афтæмæй бахаудтам 180 мотоæхсæг полкмæ. Нæ командир уыд Мæхъæлы республикæйы раздæры сæргълæууæг Руслан Аушев», – йæ зæрдыл æрлæууыд Пухайы фыртæн.
Дыууæ дæр – Ирбег дæр æмæ Роин дæр уыдысты шофыртæ. Уыдон полчы ифтонг кодтой хæлцæй, уæлæдарæсæй, æртагæй, æвзалыйæ æмæ æндæр хъæуæг æрмæджытæй. «Æппæт уыдæттæ ластам Узбекистанæй. Иу аз æмæ æрдæгмæ сарæзтон 40 рейсæй фылдæр. Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ-иу фæндæгтыл иу рейс акæныны рæстæджы баззадыстæм 20 бонтæ. Колоннæттæ æппынæдзух дæр цыдысты тыхджын æхстыты бын. Ахæм рейс-иу нæ уыдаид, æмæ-иу фæндагыл макæй амардтаиккой душмантæ. Мах уыдыстæм Афганистанмæ дыккаг æрсидт. 1981 азы сæрды радон хатт рацыдыстæм рейсы æмæ фæстæмæ куы фæцæйздæхтыстæм, уæд нæ колоннæ бахаудта æхстыты бын. Æз фыртыхстæй мæ машинæ тагъд аскъæрдтон æмæ бахаудтæн минæйыл. Айхъуыст тыхджын срæмыгъд æмæ ницыуал бамбæрстон. Мæ буарыл цалдæр раны сæмбæлдыс-ты минæйы схъистæ. Срæмыгъды рæстæджы мæ йæ тыхджын уылæн раппæрста машинæйæ æддæмæ æмæ мæ къах асаст. Аластой мæ Кабулы æфсæддон госпиталмæ. Уырдыгæй та мæ хæдтæхæгыл раластой Туркменистанмæ. Хæдтæхæг йедзаг уыд цæф советон салдаттæй, абон дæр ма уæззау цæфтæн сæ хъæрзын мæ хъустыл уайы. Туркменистаны госпиталы мын хос кодтой цыппар мæйы дæргъы. Мæ буарыл нырма дæр зынынц снаряды схъисты фæдтæ. Госпиталы куы хуыссыдтæн, уæд мæм Туркменистанмæ бæрæггæнæгæг æрцыд ме ‘фсымæр Мурат. Уый мæ карзæй бафæдзæхста, цæмæй фæстæмæ Афганистанмæ мауал аздæхтаин. Фæлæ йæм æз нæ байхъуыстон. Срæмыгъды рæстæджы мын цы документтæ басыгъдысты машинæйы, уыдон сног кодтон æмæ фæстæмæ аздæхтæн Афганистанмæ ме службæ адарддæр кæнынмæ», – радзырдта Пухайы фырт.
Ирбег ма Афганистаны баззад дыууæ мæйæ фылдæр. 1982 азы 3-æм ноябры Афганистаны Салангы æфцæджы цы даргъ тъунел ис, уым æрцыд стыр авари, кæцыйы рæстæджы уым фæмард сты бирæ салдаттæ, сæ фылдæр фæхуыдыг сты хъæстæ газæй. Салангы тъунел сарæзтой советон инженертæ 1958-1964 азты. Денджызы æмвæзадæй йæ бæрзæнд у 3200-3300 метры æмæ йæ дæргъ та у 2676 метры. Тъунел баста Пули-Хумри æмæ Кабулы ‘хсæн фæндаг. Афгайнаг хæсты рæстæджы уыд ахсджиаг транспортон объект, Кабулмæ тъунелыл цыдысты уæзтимæ, æртагимæ колоннæтæ. Тъунел æвзæр ифтонг уыд вентиляцион системæйæ æмæ æмбæлон нæ уыд стыр колоннæтæ цæуынæн. Уымæ гæсгæ дзы фæмард бирæ салдаттæ. Уым фæмард Куымæридтаты Мераб дæр æмæ йæ мард буар ласгæ фæцис йæ райгуырæн Ирыстонмæ. Ирбег дæр йæ колоннæимæ хъуамæ ацыдаид ацы тъунелыл, фæлæ иу амондæн тъунелмæ нæ бахызт. Хæлцадон продукттæ ма ластой, Узбекистанæй дæр. Рейстæй сæрибар рæстæджы та-иу Ирбег цыд рейдты. Ома, снарядтæ æмæ æндæр хæцæнгæрзтæ ластой, душмантæ-иу стыр къордтæй цы районты æрæмбырд сты, уырдæм. Æгæрыстæмæй, цалдæр хатты уыд Пакистаны арæнмæ æввахс дæр. Тынг арæх каст мæлæты цæстытæм, фæлæ йын стыр Хуыцау баххуыс кодта сæрæгасæй æрыздæхынæн. Уæдмæ йе службæйы рæстæг дæр фæцис æмæ Гæбæраты Роинимæ æрыздæхтысты сæ райгуырæн Ирыстонмæ. Кæд уыцы тæссаг рæстæджытæй дæсгай азтæ рацыд, уæддæр, Ирбег æцæгæлон бæстæйы цы хъизæмæрттæ бавзæрста, уыдоны абоны онг дæр хъуыды кæны, раст цыма знон уыдысты, афтæ.
Пухаты Ирбег Афганистанæй куы æрыздæхт, уæд кусын райдыдта АТК-йы горæтон автобусы шофырæй. Бакуыста дзы дыууæ азы бæрц, фæлæ йæ зæрдæ дзырдта ахуыримæ, исты дæсныйад райсынмæ. Æмæ ацыд Ленинградмæ, цыран ахуыр кодта арæзтадон техникумы, фæлæ йæ бæрæг аххосæгтæм гæсгæ кæронмæ каст нæ фæцис æмæ æрыздæхт фæстæмæ Ирыстонмæ. 1988 азы йæ цард баиу кодта Дменисы хъæуккаг Габойты Лейлаимæ æмæ амондджынæй цæрынц. Зæнæгæй сын рацыд дыууæ тæхудиаджы хъæбулы – Маир æмæ Миланæ. Маир кусы респуб-ликæйы тыхон структурæты, ис ын йæхи хуызæн æгъдауджын цардæмбал æмæ дыууæ хорз хъæбулы – лæппу æмæ чызг. Миланæ та у ХИПУ-йы 1-æм курсы студенткæ.
Хæстонтæ-афгайнæгты боны сæраппонд мах дæр арфæ кæнæм Ирбегæн йæ бæрæгбоны цытæн. Амондджынæй, æнæнизæй бирæ фæцæр дæ уарзон бинонтимæ.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.