Валентина Терешковайы ном дунейы алкæмæндæр зындгонд у. Уый у фыццаг сылгоймаг, кæцы 60 азы размæ, 1963 азы 16-æм июны басаста космикон тыгъдад. Советон Цæдисы хъайтар, отставкæйы инæлар-майор, афтæ ма бæстæйы 6-æм космонавт æмæ дунейы та 10-æм космонавт.
1963 азы 16-æм июны космикон нау «Восток-6»-ы командир Зæххмæ салæмттæ рарвыста орбитæйæ æмæ йæ ном мыггагмæ ныффыста космонавтикæйы историйы. Зæххмæ æрæздæхыны фæстæ чызг ссис дунеон легендæ.
1962 азы райдыдтой ацы миссийы тыххæй чызджыты-кандидатты агурын. Потенциалон космонавттæ-сылгоймæгтæм уыд ахæм домæнтæ: 30 азæй фылдæр ыл ма хъуамæ цыдаид, йæ уæз – 70 килограммы онг, йæ ас та – 170 сантиметры онг, парашютисткæ. Иу мин претеденткæйы бæрцæй медицинон къамис рацыдысты æрмæстдæр 30 сылгоймаджы æмæ къордмæ та райстой фондз адæймаджы: Валентина Терешкова, Жанна Еркина, Татьяна Кузнецова, Валентина Пономарева æмæ Ирина Соловьевайы. Уыдонæй æвзонгдæр уыд Валентина Терешкова, уыцы рæстæгмæ йыл сæххæст 25 азы. Космосмæ чи хъуамæ атахтаид, уыцы чызджы равзæрсты фарст аскъуыддзаг кодта Никита Хрущев. Терешковайы равзæрста уымæн æмæ уый уыд кусæгон-зæхкусæгон бинонтæй рацæугæ, йе ‘взонджы азты та куыста тынуафæн фабрикæйы.
Фыццаг суæвын
1963 азы 16-æм июны нау «Восток-6»-ы старт цыд бынтон сусæггагæй. Бортыл уыд æрмæстдæр иунæг адæймаг – космонавт Валентина Терешкова. Æгæрыстæмæй, чызг йæ би-нонтæн дæр нæ фехъусын кодта атахты тыххæй. Терешкова йæ мадмæ ныффыста, зæгъгæ, ацыд парашютæй гæпп кæныны ерыстæм. Атахт аххæссыд 2 боны 22 сахаты æмæ 50 минуты. Космосмæ Терешковайы атахт тынг ахсджиаг хъуыддаг уыдис Советон Цæдис дунейы лидер суæвыны тыххæй. Ацы атахт равдыста бæстæйы хъомысад æмæ сфидар кодта Советон Цæдисы позицитæ дунеон аренæйы. Терешковайы фæстæ космосмæ атахтысты Советон Цæдис, АИШ, æмæ уый фæстæ та æндæр бæстæты сылгоймæгтæ. Ныртæккæ космосы космонавттæ вæййынц бирæ къуыритæ æмæ мæйты дæргъы. Фæлæ фыццаг суæвын нысан кодта легендæ суæвын. Терешковайы ном айхъуыст планетæйыл. Фыстой æмæ йыл репортажтæ арæзтой дунейы дзыллон информацийы фæрæзтæ.
Фидæны тæхæг-космонавт райгуырд 1937 азы 6-æм марты Ярославлы областы Масленниковойы хъæуы. 1955 азы астæуккаг скъола каст фæуыны фæстæ бацыд Ярославлы рог сæудæджерады техникуммæ. Раст уыцы рæстæджы райдыдта архайын бынæттон аэроклубы парашютон спортæй, кæцы йын уый фæстæ фæндаг байгом кодта арвмæ. 1962 азы сæдæгай претенденткæты ‘хсæн Терешковайы куы равзæрстой, уый фæстæ райдыдта йæ зын æмæ дæргъвæтин космосмæ фæндаг.
«Центры нæ ахуыргæнæг уыд фыццаг космонавт Юри Гагарин. Уый уыд немæ æппæт фæлварæнты дæр», – æрæмысы Валентинæ Терешкова.
Фыццаг сылгоймаг-космонавт куыд зæгъы, афтæмæй старты рæстæджы æппындæр нæ тарст. «Тасдзинадыл нæ хъуыды кæныс, æрмæстдæр хъуыды кæныс – ды хъуамæ сæххæст кæнай космикон атахты программæ. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ дæ ракетæ Зæххæй цас дарддæр хæссы, уыйас æм æввахсдæр кæныс. Цасфæнды ма тæха адæймаг космосы, уый алыхатт дæр мысы йæ планетæйы!», – загъта космонавт.
Йæ атахты снысангонд рæстæг уыд иу суткæ, фæлæ йын бадзырд уыд Сергей Королевимæ, зæгъгæ, йæхи хорз куы хата, уæд, гæнæн ис, æмæ йын фæфылдæр кæной йæ рæстæг. Афтæмæй уый космосы баззад 2 суткæ 22 сахаты æмæ 50 минуты. Уæд уыцы рæстæг уыд, америкæйаг астронавттæ иууыл иумæ цас рæстæг уыдысты космосы, уый бæрц. 48 хатты æрзылд нæ планетæйы алыварс æмæ уый фæстæ æнтыстджынæй æртахт фæстæмæ Зæхмæ. 20 азы дæргъы Терешкова нымад цыд иунæг сылгоймаг-космонавтыл.
1982 азы Советон Цæдис космосмæ арвыста ноджы иу сылгоймаджы – Светлана Савицкаяйы. Æмæ уый та дуйы фыццаг хатт рахызт гом космосмæ.
Терешкова йæхæдæг куыд загъта, уымæ гæсгæ йын гæнæн куы уаид, уæд абон дæр раздæхид космосмæ æмæ йæ фæндид Марсмæ атæхын дæр. «Уый у ахæм професси, кæ-цыйæ адæймаг фæрынчын вæййы иу хатт æмæ æнæхъæн царды дæргъы. Æз арæх фæкæсын стъалытæм», – загъта уый.
Космосмæ йæ легендарон атахты фæстæ Терешкова каст фæцис Николай Жуковскийы номыл Æфсæддон-уæлдæфон инженерон академи. Фæстæдæр ссис техникон зонæдты кан-дидат, профессор. Ныффыста 50 зонадон куыстæй фылдæр. Йæ зонадон æмæ техникон бакуыстыты фæрцы Уæрæсе абондæр у космикон фадыджы лидертæй иу. Ныртæккæ космосы легендæ у УФ-йы Паддзахадон Думæйы депутат.
Фыдыбæстæйон космонавтикæйы историйы стъалыты тыгъдады уыдысты фондз сылгоймаг-космонавты: Валентина Терешкова, Светлана Савицкая, Елена Кондакова, Елена Серова æмæ Анна Кикина. Абоны онг орбиталон космикон атахтыты хайад райстой 57 сылгоймаджы, уыдонæй сæрæгас нал сты æхсæзæй (æртæйæ дзы фæмард сты микон науты катастрофæты).
Космонавтты къорды Терешкова службæ кодта 1997 азы онг æмæ йе ‘фсæддон службæ фæцис инæлар-майоры номимæ. Хорзæхджын у алыгъуызон паддзахадон бæрзонд хорзæхтæй. Уый ма у Уæрæсейы Федерацийы Паддзахадон премийы лауреат дæр.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
