Декабры мæйы райдианæй Латинаг Америкæйæ катайаг хабæрттæ хъуысы ӕмӕ гæнæн ис æмæ расайа ног хæстон архайдтытæм. Сног та ис рагон территориалон конфликт Венесуэлæ æмæ Гайанайы ‘хсæн æмæ йæ уавæр куыд æвдисы, афтæмæй Венесуэлæйы разамынад дарддæр нал разы кæны хъуыддаг ивазыныл – хъуамæ кæронмæ скъуыддзаг æрцæуа Эссекибойы проблемæ.
Алыварсонæй куы бакæсæм проблемон фарстмæ, уæд дунейы ныры сæвзæргæ политикон уавæрты Венесуэлæйæн ис иттæг хорз фадат йæхи пайдайæн фарст аскъуыддзаг кæнынæн. Дунейы æхсæнад нырма Украинæйы хæстæй нæ «фервæзтысты», афтæмæй судзгæ арт сирвæзт Æввахс Хурыскæсæны – Палестинӕйы. Ныгуылæн бæстæты æфсæддон хъомысад бæрæг фæкъаддæр, сæ финансон системæ фæцудыдта æмæ Латинаг Америкæйы ног конфликт куы сцырен уа, уæд дзы активон хайад райсын сæ бон нал бауыдзæн. АИШ хъомысджын паддзахад у, куы сæ бафæнда, уæд Венесуэлæйы фаг дæр скомдзысты, фæлæ уыдоны дæр ныр сæ президентон æвзæрстытæ тынгдæр æндавынц æмæ сæ ныры разамынад сæрхызт у, нæ сараздзысты ахæм къахдзæф, кæцы сын разиан кæна æвзæрстыты. Уымæ гæсгæ Венесуэлæ хорз афонмæ бахъавыд.
Абоны бон Эссекибо у Гайанайы территори æмæ йын ахсы йӕ зæххыты 70% фæзуат. Цæрджыты нымæц та дзы хæццæ кæны 125-230 минмæ – Гайанайы цæрджытæн астӕуккаг нымадӕй сты се 16% бæрц. Конфликты историмӕ куы ӕркӕсӕм, уӕд бӕлвырд у, кӕй райдыдта 200 азы размӕ. Ома уӕды рӕстӕджы Венесуэлӕ ӕмӕ Гайана нырма уӕвынад дӕр нӕ кодтой, куыд хӕдбар паддзахадтӕ. Уыцы территоритӕ уыдысты Испанийы саразгӕ бӕстӕ Стыр Колумбийы сконды, кӕцымӕ хаудтой ныры Перу, Эквадор ӕмӕ Колумбийы территоритӕ дӕр.
Гайанайы территоримӕ фыццаг ныццыдысты Голландийы колонизатортӕ 16-ӕм ӕнусы. Фӕстӕдӕр ӕй Испани йӕхи бакодта, фӕлӕ хӕстон архайдтыты фӕстӕ бафыстой фидыдады бадзырд ӕмӕ баззад Голландийы дӕлбар. Фӕстӕдӕр Голландийы къухдариуӕгад бар радта Стырбританийӕн ацы территоритыл ӕрцӕрынӕн ӕмӕ 40 азы фӕстӕ бритайнӕгтæ фӕфылдӕр сты голландиӕгтӕй ӕмӕ сын хӕст бацайдагъ. Стырбритани фӕуӕлахиз ӕмӕ ацы территори схуыдтой Бритайнаг Гайана. Суанг 1966 азы онг Гайана уыд сӕ колони, стӕй Советон Цӕдисы фӕрцы райста хӕдбардзинад.
1811 азы Венесуэлӕ хӕдбардзинад куы райста, уӕд Эссекибойы дӕр йӕхи хуыдта, рагӕй фӕстӕмӕ йӕ территорийыл нымад уыд. Фӕлӕ дзы англисӕгтӕ сызгъӕрин кӕй ссардтой, уый тыххӕй йӕ Бритайнаг Гайанайы сконды бакодтой. Венесуэлӕ та ӕрыгон паддзахад уыд ӕмӕ ахӕм хъомысджын паддзахадимӕ, куыд Стырбритани, йӕ бон схӕцын нӕ уыд. Се ’хсӕн хъаугъа ахӕццӕ тӕрхондонмӕ ӕмӕ 1899 азы Парижы тӕрхондон фӕндон рахаста, ома Эссекибо Стырбританийы у. Тӕрхонгӕнджытӕ уыдысты АИШ-ӕй ӕмӕ Уӕрӕсейӕ ӕмӕ, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, дыууӕ хъомысджын паддзахады нӕ фӕндыд Венесуэлӕйы хуызӕн ӕрыгон, ӕдых паддзахады тыххӕй Стырбританиимӕ сӕ ахастытӕ февзӕр кӕнын. Ома, рувасӕн йӕ къуди – йе ’вдисӕн.
Гайана цалынмӕ хӕдбардзинад нӕ райста, уӕдмӕ Венесуэлӕ ӕмӕ Стырбритани бадзырдтой, цӕмӕй территориалон фарста развӕлгъау скъуыддзаг ӕрцӕуа. Фӕлӕ Гайана хӕдбардзинад райста, Эссекибо йе сконды, афтӕмӕй, англисаг ӕфсӕддонтӕ рацыдысты сӕ территорийӕ, ӕмӕ Венесуэлӕйы радон хатт «хӕлиу дзыхӕй» фӕуагътой. Уӕдӕй фӕстӕмӕ Венесуэлӕ архайы алы амӕлттӕй йӕ территори раздахыныл, фӕлӕ йӕ къухты ӕнтыст не ’фты.
2015 азы Гайанайы территорийыл ссардтой нефть ӕмӕ йӕ экономикӕ тыхджын кӕнын райдыдта. Цыбыр рӕстӕгмӕ ссис Венесуэлӕйы конкурент. Эссекибойы зӕххытӕ ра-зындысты хъӕздыг пайдайаг къахинӕгтӕй ӕмӕ нефтӕй ӕмӕ дыууӕ бӕстӕйы ’хсӕн ӕндыгъддзинад фӕтыхджындӕр. Уӕлдайдӕр та Гайанайы разамынад нефть исыны бар куы радта америкӕйаг компани Exxon Mobil-ӕн Эссекибойы территорийыл, уӕд. Уымӕ гӕсгӕ Венесуэлӕйы президент Николас Мадуро расидт референдум Эссекибойы зӕххыты тыххӕй.
Ацы референдум диссаг уымӕй у ӕмӕ дзы хайад нӕ исынц Эссекибойы цӕрджытӕ – ӕрмӕстдӕр фӕрсынц венесуэлӕгты, ома Эссекибо кӕй территори у. Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, ахӕм референдумӕн нӕй юридикон тых, фылдӕр у рекомендацийы хуызы. Мадуройы фӕндыд йӕ адӕмы хъуыды базонын ӕмӕ ма сӕм президентон ӕвзӕрстытӕ дӕр ӕрхӕццӕ кӕнынц, ӕмӕ уый фӕдыл дӕр архайы йӕ рейтинг фӕфылдӕр кӕныныл. Венесуэлӕгты 95 % загътой, ома Эссекибо нӕ территори у.
Экспертты хъуыдымӕ гӕсгӕ Мадуро нырма тыхӕй спайда кӕныны фӕнд нӕ кӕны. Уымӕн ӕмӕ йӕ ӕмбары, йӕ ныхмӕ бирӕ бӕстӕтӕ кӕй рацӕудзысты ӕмӕ йын ноджы санкцитӕ кӕй рахӕсдзысты, уый. Ӕфсӕддон хъомысадыл куы дзурӕм, уӕд Венесуэлӕйы гарзджын тыхтӕ 100 хатты тыхджындӕр сты Гайанайы ӕфсадӕй.
6 декабры Мадуро расидт, зӕгъгӕ, Эссекибо у Венесуэлӕйы 24-ӕм штат ӕмӕ фӕсарӕйнаг нефты компанитӕн фехъусын кодта, цӕмӕй ӕртӕ мӕйы ӕмгъуыдмӕ сӕ куыстытӕ фӕуой ӕмӕ ацӕуой. Сӕ ног штаты рахуыдтой Гайана – Эссекибо. Дарддӕр хъавынц ацы территорийы цӕрджытӕн Венесуэлӕйы паспорттӕ радтынмӕ, аразынц сын социалон программӕ.
Мадуройы фӕндтӕ, миййаг, гӕххӕттыл фыстӕй куы баззайой, уый диссаг нӕ уыдзӕн. Зӕгъӕм, Аргентинӕ йӕ территорийыл нымайы Фолкленды сакъадахтӕ, фӕлӕ сыл ӕцӕгӕй та 1982 азӕй фӕстӕмӕ нал контроль кӕны, Стырбританийы къухты сты. Венесуэлӕйӕн йӕ пъланӕй куы ницы рауайа, уӕд хӕстон архайдтытӕм дӕр бирӕ нал хъӕудзӕн. Ӕмӕ уый та ӕгас континенты ӕркӕндзӕн хӕццӕдзинадмӕ.
ДЖИОТЫ Алыксандр
