Дыууæ Ирыстоны баиу уæвыны нысан

«Алантӕн баиу уӕвын ӕмӕ нацийы иумӕйаг фӕзуат скӕнӕн нӕй; Xvccap Ирыстон-Аланийы Паддзахады хӕдбардзинад кӕй фесӕфдзӕн, уымӕ гӕсгӕ нын баиу уӕвæн нæй; «Мах хуссайраг ирӕттӕ нӕ хъӕуынц», – хъуысы Цӕгаты:  «Мах цӕгатаг ирæттæ нӕ хъӕуынц», – хъуысы Хуссары; Раздӕр уал Цӕгат ӕмӕ Хуссары ‘хсӕн фидар автомобилон фӕндаг скӕнут. Баиу уӕвгӕйӕ, нӕ сыхаг адӕмтӕ нӕ бамбардзысты, Хуссар Ирыстон Уӕрӕсеимӕ куы баиу уа, уӕд Уӕрӕсемӕ ӕнхъӕлмӕ кӕсынц ӕддагон-экономикон къуырцдзӕвӕнтӕ Ныгуылӕны бӕстӕтӕй. Уый куы ‘рцӕуа, уӕд ма хъуамӕ дзаумӕттӕм куыд цӕудзыстӕм Тбилисимӕ, дарддӕр Туркмӕ, ӕмӕ ма ахӕм æндæр ӕфсӕнттӕ».

Уыцы хъуыдытæ иу хаттæй иннӕмӕ рай-хъуысынц, нæ адӕм баиу кӕныны тыххæй куы фӕзӕгъӕм, уӕд. Уыцы-иу рӕстӕг ничи бафæрсдзӕн, нӕ адӕмы паддзахаддзинады рӕзты ныхмæдзурджытӕ цавӕр нысантӕ ӕвӕрынц? Адӕймаджы, ӕмӕ сӕ сӕ профессион бартӕ афтӕ карзæй æмӕ фыдуындӕй куыд уадзынц  сӕйрагдӕр фарсты  тыххӕй дзурын? Цавæрдæр низæмхæццæ хъалдзинад ӕмӕ цыренадæй фӕхайджын сты. Байхъус сӕм, уӕд дыууӕ республикӕйы дӕр ис ӕппӕт адæмтӕн, расӕтӕн, нацитæн бынæттæ, фӕлӕ этникон ирӕтты та уыцы бартӕ хъæуы ракурын.

Нæ йӕ ӕмбарын, кӕмӕй хъуамæ ракурӕм, нӕ уӕвындзинады бартӕм гӕсгӕ нæм цы хауы, уый? Йӕхицæн кадгӕнӕг наци «дихгонд адæмы» статусыл не сразы уыдзӕн, уый йӕ ӕфхæргæ кӕны, дӕлдзиныг. Нæ национ политикӕйы ахæм ӕнӕзонд уагӕн хъуамæ бынат ма уа. Ӕнӕзонд уагӕн та ныр сӕдӕ азы (1921-2021 азты) дӕргъы быхсынц алантӕ, сӕ сæргъы Аланийы бюрократтæ къазнайы историктӕ æмæ политологтӕ. Ӕцӕг политикӕйы цӕстӕй акӕсгæйæ, цаутӕн ӕнӕрцӕугӕ нæй. Уымӕ гӕсгӕ йӕ ничи зоны, Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад нымайыны Уæрæсе цавӕр рӕстӕджы æмгъуыдæй спайда кӕндзæн, уый.

Цавӕрдӕр цаутӕ куы æрцæуой, уӕд йӕ бон у раздæхын “уырыссаг-гуырдзиаг” ӕмӕ “уырыссаг-ирон» ахастдзинӕдтӕм, 2008 азы августы куыд уыд, афтæ. Уӕрӕсейы ӕхсӕнадон-политикон уавӕр куы фенкъуыса, хицаудзинадмӕ ныгуылӕйнаг неолибералон минæвӕрттӕ куы ‘рцӕуой, уæд ныры уынаффӕ уайтагъд ӕнцонӕй фӕйнӕрдӕм кӕндзысты. Хъыгагӕн, фыдыбӕстаг ӕмӕ ӕндӕр истори ахӕм ивддзинӕдтӕ зоны. Раздӕр Уӕрӕсейы Советон Феде-ративон Социалистон Республикӕ ӕмӕ Гуырдзыстоны меньшевикты хицауады ‘хсӕн цы бадзырд фӕзынд (2020 азы, 7 ма-йы), уым Хуссар Ирыстоны статус бӕрӕг нӕ уыд. Афтӕмӕй та Советон хицауад ӕппӕт адӕмтӕн дӕр бар лӕвӕрдта сӕрибар хӕдуагӕвӕрдӕн.

Хуссар Ирыстоны адӕм кадимӕ уырыссаг ӕфсады службӕ кодтой, ахӕм барӕй спайда кодтой, ӕмӕ сӕ фӕзуатыл Советон хицауад расидтысты. Гуырдзыстоны меньшевикты хицауад та йӕ ныхмӕ геноцид скодта. Уӕрӕсейы Советон Федеративон Социалистон Республикӕйы фӕсарӕйнаг хъуыддӕгты министр Георгий Чичерин Гуырдзыстоны хицауадмӕ арвыста тел: «Базыдтам, Советон хицауад кӕм сфидар, уыцы Хуссар Ирыстонмӕ гуырдзиаг ӕфсӕдтӕ кӕй арвыстат, уый. Уыдон хъуамӕ ныппырх кӕной Советон хицауад, фидарӕй уӕ курӕм, цӕмӕй сӕм фӕстӕмӕ фӕсидат. Ирыстоны хъуамӕ уа, цавӕр æй хъӕуы, ахӕм хицауад. Ирыстоны хъуыддӕгтӕм кӕй ныхилут, уый у, бындур кӕмӕн нӕй, ахӕм цау». Гуырдзыстоны хӕстон министр Лордкипанидзе ӕфсӕдтӕм ахӕм ныхӕстимӕ фӕсидт: «Маргджын кӕлмытӕ ӕмӕ сӕ лӕппынтӕн тӕригьӕд кӕнын нӕ хъӕуы, ныддӕрӕн сӕ кӕнут. Гуырдзиаг адӕмы фӕрныгад уӕм уымӕ ӕнхъӕлмӕ кӕсы, йӕ хицауад та фидарӕй домы ӕфсӕйнаг уисойӕ уӕйгӕнджыты ахстон расыгъдӕг кӕнын, судзгӕ ӕфсӕйнагӕй нӕ национ буарӕй хӕфдзӕстытӕ ӕмӕ сынчъытӕ айсын. Уыдон тынг тӕссаг сты ӕппӕт буарӕн, организмӕн».

Академик Георгий Хачапуридзе афтӕ фыссы уыцы цауты тыххӕй: “Растӕг ирӕтты ӕхстой ӕнӕ тӕрхон ӕмӕ слестӕй. Ӕнӕхъӕн хъӕутӕ пырх кодтой артиллерион артӕй, туг донӕн калд. Сылгоймӕгтӕ ӕмӕ сывӕллӕттӕн тыхмитӕ кодтой, зӕрӕдтыл нӕ ауӕрстой”. Геноциды аххосӕй 1920 азы Хуссар Ирыстоны адӕм мингӕйттӕй фӕмардысты, се ‘хсӕн – 1734 сывӕллоны. Сырдты амӕлттӕй “худӕндзаст, кӕрдзындӕттон гуырдзиӕгтӕ” сӕ чырыстон дингӕнджыты хуындӕй лыг кодтой Фӕскавказы цӕрджыты фарстытӕ.

Гуырдзиӕгты фарс хӕцӕг уӕды зындгонд уӕрӕсейаг разамонджыты нӕ бафӕндыд, цӕмӕй Хуссар ӕмӕ Цӕгат Ирыстон баиу уой, Уӕрӕсейы хай суой, уый. Фӕстӕдӕр, 1921 азы, цӕдисон бадзырд куы бафыстой, уӕд Чичерин Хуссар Ирыстоны политикон статусӕн цы барадон аргъ скодта, уый бынтон фӕиннӕрдӕм. Уӕд Хуссар Ирыстон йӕ историйы фыццаг хатт ссис Тифлисы административон, политикон цӕстдарды бӕрны.

2021 азы Цӕгат Кавказы тагъд змӕлӕг ӕхсӕнадон-политикон уавӕрмӕ Уӕрӕсе дардӕй нӕ кӕсдзӕн, Хуссар ӕмае Цӕгат Ирыстоны разамынд цы мадзӕлттӕй пайда кӕндзӕн, уымӕ. Бамбарын афон у: Фыдыбӕстӕ ис тӕссаг уавӕры. Адӕмтӕ, куыд хицӕн адӕймаг, сты Хуыцауы сконд. Сӕ хӕдбардзинад сын закъонӕй исӕн нӕй, хицӕн адӕймаджы сӕрибардзинадмӕ ӕвналӕн куыд нӕй, афтӕ. Политиктӕ ӕмӕ паддзахӕдтӕ бар цӕмӕ нӕ дарынц, уый адӕмӕн лӕвӕрд у уӕларвӕй, ӕрмӕстдӕр ыл фӕзынӕн ис ӕхсӕнады нырыккон цард ӕвдисӕг дунеон бартӕй, дыууӕвӕрсыг бадзырдтӕй.

Кавказы политикон хъӕзтытӕ кӕнӕг глобалисттӕ ӕмӕ регионалон уӕлдӕр тъузтӕ Аланийы адӕмы хицӕнгонд цард амынӕты райстой. Политикон ӕбӕрӕгдзинады рӕстӕг, Хуссар Ирыстон ӕмӕ Цӕгат Ирыстоны хицауад ӕдасдзинады ӕппӕт хуызтӕм бӕрнонӕй куы нӕ кӕсой, уӕд социалон-экономикон, политикон рӕзт нӕ бантысдзӕн. Ӕрмӕстдӕр Хуссар Ирыстоны Уӕрӕсейы конституцион фӕзуатмӕ бахонгӕйӕ, ахӕм дӕлгоммӕ архайд ныллӕг бӕрцмӕ ӕртӕрӕн ис, уӕд Аланийы фӕзуатон-политикон дихдзинадмӕ раздахӕн нал уыдзӕн. Алайнаг адӕмӕн фӕзындзӕн иумӕйаг этносоциалон, социокультурон бындур сфидар кӕныны фадат.

Нӕ адӕмы ӕнӕууӕнкдзинад, уӕнгмарддзинад, хъуыдыкӕнынады лӕмӕгьдзинӕдтӕ фенкъуысын кӕнид Аланийы политикон-паддзахадон рӕзты рахӕцӕн. Ууыл кусгӕйӕ, Алани ӕмӕ йӕ адӕм фервӕздзысты, ӕхсӕнады бынат чи бацахста, уыцы аланӕ-фобтӕй, уыдон нӕ адӕмы паддзахады рӕзты фарстытӕм ӕппынӕдзух сӕ цӕст дарынц. Национ химбарындзинад суӕгъд уыдзӕн, ныр дихгонд адӕмы химбарынад, бирӕ азты нын нӕ на­цион сӕрыстырдзинад ӕфхӕрӕг уавӕр.

Ацы ран Аланийы политикон ӕмӕ национ элитӕйы сӕйраг хӕс “Хуссар Ирыстоны паддзахады суверенитет”-ы сӕрыл, “ирон” адӕмы иудзинады тыххӕй ӕнӕбӕлвырдгонд ӕнхъӕлӕнты тыххӕй дзурын нӕу. Цӕгат ӕмӕ Хуссар Ирыстон баиу уӕвынӕн ӕцӕг политикон архайд кӕнын уыдонмӕ хауы. Ацы интеграцион хъуыддаг рауайдзӕн, ӕрмӕстдӕр парламентон Республикӕ Аланыстон Уӕрӕсейы Федерациимӕ куы баиу уа, уӕд.

ДЗАНАЙТЫ Хадзымӕт, Цӕразоны номыл Национ

 рӕзты институты директор, профессор