1937 азæн æрмæст йæ кой дæр махæн нæ зæрдыл æрлæууын кæны политикон репресситæ – ирон адæмы хуыздæр минæвæртты куынæггæнæг репресситæ. Уыцы азты фактон æгъдауæй бабын ис национ интеллигенци, фесæфтысты нæ адæмы аккагдæр минæвæрттæ.
Зынгæ æмæ аккаг адæймæгтыл дзургæйæ æрæмысæм Гаглойты Рутены, Дзаттиаты Александры, Санахъоты Мате, Тыбылты Алыксандры æмæ бирæ æндæрты.
Иу французаг афтæ загъта: «Цæмæй Францы æнæ сæргълæуджытæй ныууа-дзæм, слæмæгъ æй кæнæм, уый тыххæй хъæуы 50 зынгæ архайæджы амарын æмæ уæд Франц нал уæвынад кæндзæн куыд стыр паддзахад, афтæ». Уæдæ цахæм трагикон уавæры бахаудта Хуссар Ирыс-тон 1937 азы репресситы фæстæ, уый зын базонæн нæу. Хуссар Ирыстоны автономон областы интеллигентон элитæйæ репрессигонд 400 адæймагæй фылдæр кæй æрцыд, уый нæ зæрдыл куы æрлæууын кæнæм, уæд. Уыцы факт нын куыд фæнды трагикон ма уа, уæддæр уый у махæн нæ ивгъуыд æмæ йын ферохгæнæн нæй.
2005 азы мыхуыры рацыд зынгæ ирон фыссæг Уанеты Владимиры чиныг «Люди, помните о нас», зæгъгæ. Чиныг бакæсыны фæстæ дисы бахаудзæн адæймаг, ау, ахæм мæлæтдзаг цæфы фæстæ ма нацийæн йæ бон куыд ссис йæ къæхтыл слæууын. Хуссар Ирыстонæй афтæхуыйнæг адæмы знæгтæ æмæ контрреволюционертыл бакæнгæ хъуыддæгтæ æххæстæй дæр уыдысты барæй æрæмысгæ. Советон Цæдисы Коммунистон партийы 20-æм съезды фæстæ репрессигондты хъуыддæгтæм ногæй куы æркастысты, уæд юристтæ æрцыдысты иу хъуыдымæ: бынтондæр дзы ницы ис Советон Цæдисы ныхмæ. Ацы æнамонд адæймæгты зылынгæнæг хатдзæгтæм квалификацион цæстæнгасæй ногæй куы æркастысты, уæд се ‘ппæты дæр реабилитаци скодтой. Стыр хъыгагæн, сæ фылдæр растгонд æрцыдысты сæ амæлæты фæстæ.
Иу туг, иу стæг æмæ иу хъысмæт
Знауыры районы Хъорнисы хъæуккæгтæ Санахъоты Георги æмæ Васили райгуырдысты 19-æм æнусы 90-æм азты сауджыны бинонты ‘хсæн. Сæ ныййарджытæ уыдысты сæ рæстæджы ахуыргонд, раззагон адæймæгтæ. Сæ мад хорз зыдта адæмон медицинæйы сусæгдзинæдтæ, æххуыс кодта адæмæн, хорз зыдта бирæ низты сдзæбæх кæнынæн цавæр хостæ хъæуы, уый. Советон хицауад сфидар кæныны фæстæ сæ фыд ныууагъта сауджыны архайд æмæ бирæ азты дæргъы куыста ахуыргæнæгæй йæ райгуырæн хъæуы, адæмæн хаста ахуырады рухс. Мад æмæ фыд сæ удæй уд кодтой, цæмæй сæ сывæллæттæ райстаиккой хорз ахуырад. Каст фесты Гуры гимназ.
20-æм æнусы райдиан хъæздыг уыд ис-торион цаутæй. Фыццаг дунеон хæстмæ Георги æмæ Василимæ æрсидтысты паддзахы æфсады рæнхъытæм. Уæрæсейы империйы бирæ æмбæстæгтау, уыдон дæр хъæбатырæй хæцыдысты паддзах æмæ Фыдыбæстæйы сæрыл Ныгуылæн æмæ Туркаг фронтты. Октябры революцийы фæстæ æфсымæртæ æрæздæхтысты сæ райгуырæн бæстæмæ революцион хъуыдытимæ æмæ… хæцæнгæрзтимæ. Бæрæг куыд у, афтæмæй Хъорнис алыхатт дæр уыд Хуссар Ирыстоны национ-сæрибаргæнæн змæлды центртæй иу. Дыууæ æфсымæры се ‘мхъæуккæгтимæ активонæй тох кодтой гуырдзиаг меньшевикты ныхмæ, хайад истой Хуссар Ирыстоны территорийыл уагъдцæуæг æппæт тохты дæр.
1920 азы 8-æм июны Хуссар Ирыстоны Советон хицауад расидыны фæстæ гуырдзиаг тыхæйисджытæ Хуссар Ирыстонмæ куы æрбабырстой æмæ йыл зынг куы бафтыдтой, уæд Георги æмæ Василийы иннæ растадонтимæ, сабыр цæрджыты хъахъхъæнгæйæ, бахъуыд цæгатмæ, Дзæуджыхъæумæ алæууын. Цæгат Кавказы 2-аг хуссарирыстойнаг бригадæйы сконды Георги æмæ Васили куыд бирæ æндæр растадонтæ-партизантæ, афтæ хайад истой Бургъустаны цур урсгвардионты ныхмæ тохты. Уыцы тохты рæстæджы командæкæнынады рæнхъыты хуссарирыстойнаг бригадæйыл æрцыд бирæ уды зиæнттæ (се ‘хсæн разынд урсгвардионты агент, фæстæдæр æй фехстой). Меньшевикты фæсурыны æмæ Хуссар Ирыстоны Советон хицауад сфидар кæныны фæстæ дыууæ æфсымæры куыстой бæрнон бынæтты.
Санахъоты Георги ссис сырх командирты курсыты хъусæг 1921 азы горæт Петрограды. 1936 азы та каст фæцис Ленинграды хæлцадон сæудæджерады инженерты инс-титут. Уый фæстæ кусын райдыдта Цхинвалы «Маслопром»-ы директорæй. Арæзта пълæнттæ Хуссар Ирыстоны экономикæйы рæзты тыххæй. Бæллыд нæлхæ куыстгæнæн заводтæ Хуссар Ирыстоны æппæт районты дæр саразынмæ, фæлæ…
Алывæрсыг курдиаты хицау Санахъоты Георги ма йæ профессионалон архайдæй дарддæр уыд газет «Хурзæрин»-ы бындурæвæрджытæй иу, уыд йæ редколлегийы уæнг. Газеты фæрстыл мыхуыр кодта уацтæ. Георги ма архайдта литературон сфæлдыстады дæр. Йæ радзырдтæ æмæ публицистон уацтæ йын мыхуыр кодта журнал «Фидиуæг». Йæ радзырдтæ бацыдысты «Ирон радзырдтæ»-йы æмбырдгондмæ, (чиныг рухс федта 1965 азы Цхинвалы).
Санахъоты Васили куыста областон милицийы хистæрæй, райста уæлдæр юридикон ахуырад. 1923 азы уыд Тбилисы депойы парторг. 1924 азы тох кодта гуырдзиаг меньшевикты ныхмæ. Архивон æрмæджытæй зындгонд систы ахæм факттæ: «В августе 1924 года Василий Ефимович Санакоев возглавил большевистскую группу из Тбилисского депо в составе 37 человек. Им была поручена охрана моста над рекой Риони. В неравной схватке с грузинскими меньшевиками они уничтожили и обратили в бегство 200 человек». Васили ацы сгуыхтдзинады тыххæй хорзæхджын æрцыд Сырх Тырысайы орденæй. Уый фæстæ бæрнон бынаты куыста Гуырдзыстоны Централон æххæстгæнæг комитеты, уыд Фæскавказы æфсæнвæндаджы прокуроры хæдивæг. Йæ æнтыстыты тыххæй хорзæхджын æрцыд Фæллойы Сырх Тырысайы орденæй.
Ахæм у Санахъоты æфсымæртæн сæ биографи цыбыртæй. Сæ æмдугонты мысинæгтæм гæсгæ, уыдон уыдысты стыр адæймæгтæ. Уыцы фæлтæры адæмæн, Фыдыбæстæйæн лæггад кæнын нымадтой алкæйы æнæмæнг хæсыл. Сæ адæмы цард уыдтой, æмæ тынг хорз æмбæрстой скъуыддзагкæнинаг проблемæтæ. Уымæ гæсгæ диссаг нæу, ирон адæмы знæгтæ, Гуырдзыстоны разамынад ницы æвгъау кодта, йе ‘ппæт тыхтæ дæр радта ирон адæмы хуыздæргуырдты æмæ стыр лæгты скуынæг кæнынæн.
Тæссаг 1937 азы адæмы куы ахстой, уæд бирæтæ æппындæр не ‘мбæрстой цы цæуы, уый. Уыдон уыдысты раст, хæрзæгъдау, сæ Райгуырæн бæстæйыл æнувыд æмбæстæгтæ. Уыдон æууæндыдысты бæстæйы къухдариуæгадыл. Георгимæ куы æрбацыдысты ахсынмæ, уæд тынг фæдисау ис, хъуыды кодта, зæгъгæ, æрцыд цахæмдæр рæдыд. Куы цыд, уæд йæ цардæмбалы бафæдзæхста, цæмæй йе стъолыл цы чингуытæ ис, уыдонмæ йын ма бавнала. Уый баныфсæвæрдта тынг тагъд æрбаздæхынæй, фæлæ…
Уæззау фæлварæнтæ æрхаудтой репрессигонд адæймæгты бинонтæм. Зындгонд ныхæстæ, фырт фыды хъуыддæгтыл дзуаппдæттæг нæу, баззадысты æрмæстдæр ныхæстæй. Уыцы стыр адæймæгты, Ирыстоны патриотты сывæллæттæ сæхæдæг ныр ацæргæтæ сты. 37-æм азы сæ ныййарджыты адæмы знæгтæ кæй рахуыдтой, уымæ нæ кæсгæйæ, уыдон бафæрæзтой æмæ систы аккаг адæймæгтæ.
1937 аз у нæ историйы уæззау фарс. Истори хъуамæ зонæм, нæ зæрдыл æй дарæм, цæмæй фæлхаттгонд мауал æрцæуой ахæм тæссаг цаутæ. 100 азы сæххæст 1920 азы геноцидыл. Уый фæстæ уыд 1937 азы геноцид. 1989-2008 азты та нæ адæмы бахъуыд Фыдыбæстæйон хæсты гуырдзиаг фашистты ныхмæ тох кæныны сæр. 1920 азы геноцид ферох кæнгæйæ, ирон адæм бавзæрстой ноджы цалдæр геноциды.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
