Дæхи хиз фыддзинад ракæнынæй

Хуыцау тæригъæд нæ бары, Хуыцауы фыдæхæй стырдæр фыдæх нæй, æмæ  адæмы тæригъæды чи бацæуы, уыцы фыдгæнджыты æгъатырæй карз æфхæры.

Уымæй иу фыдгæнæг дæр нæ аирвæзы. Абон куы нæ уа, уæддæр æй райсом æрсурдзæн, Хуыцауы фыдæх æй баййафдзæн.

Йæхæдæг дзы йæ карзы куы нæ бахауа, уæддæр, дзурынц, зæгъгæ, æнхъæвзы йæ байзæддаджы æвдæм фæлтæры онг. Уымæ гæсгæ алчидæр хъуамæ йæхи хиза, хъахъхъæна фыд ракæнынæй, искæй тæригъæды ма бацæуа. Сывæллæтты, рæзгæ фæлтæры, рынчыны тæригъæды бацæуыны тыххæй та ноджы карздæр у йæ фыдæх. Хуыцау тæригъæд никæмæн бары, марæг у, давæг, стигъæг, сайæг. Уыцы бæллæхы фæндагыл нæ бафтын абон, дугивæнты, адæм кæрæдзийы хъæр куы нал æмбарынц, кæрæдзиимæ æгъатыр куы сысты, уæд фæзындæр.

«Макуы макæй тæригъæды бацу, – ахуыр нæ кæны ирон адæмон сфæлдыстад. – Тæригъæд нæ тайы». Кæнæ: «Тæригъæд чи ракæны, уый йæ азарæй йæхæдæг куы аирвæзы, уæддæр ын йæ цоты, фылдæр хатт та йæ цоты цоты æрсуры». «Цæрæгойы тæригъæды дæр ма цу!» – фæдзæхсынц куырыхон хистæртæ. Уыдон тæрсæн ныхæстæ не сты, фæлæ æвзæрдзинадæй хъахъхъæнæн, уды сыгъдæгдзинадмæ, рæсугъддзинадмæ хонæг ныхæстæ. Адæм сæ адæймагдзинад цæмæй ма сафойы хъуыдытæ. Фæлæ дæ алыварс адæмы цардыл лыстæггай куы афæлгæсай, уæд дæ æнæмæнг бауырндзæн: «Тæригъæды бацыдтæ – Хуыцауы фыдæхмæ æнхъæлмæ кæс». Искæй фæллой чи давы, адæмы чи сайы, мары, уыдон кæд рæстæгмæ ахъæздыг вæййынц, уæддæр сыл цард нæ хæцы. Райсæм-ма нæ сыхæгты, къæрных, хуыснæг æмæ лæгмарæй цас исбон скæнынц? Рацæуы цасдæр рæстæг, азтæ æмæ та къуырцдзæвæны бахауынц, стыр бæллæхтæ сыл æрцæуы. Хуыцау сын нæ ныббардзæн, сæ лæгмарты къухтæй Беслæны нæ адæмыл, нæ рæзгæ фæлтæрыл цы æвирхъау бæллæх æрцыд, уый дæр. Бæргæ-иу байзæддаг, æппæт адæмыхатт сæ фыдгæнæг фыдæлты кæнæ сæ къæр-ныхты, лæгмарты фыдракæндты тыххæй дзуапп куы нæ дæттикой, фæлæ дунейы сконд ахæм у.

Æрдз дæр тæригъæд нæ бары, йæ хорзæхтыл хæлæф кæнын нæ уадзы. Уымæй цуанæтты бафæрсут. Цуаны æфсис чи нал фæзоны, сырдтæй фылдæр ныццæгъдыныл чи фæархайы, уыдоныл цахæм бæллæхтæ æрцæуы. Ахæм цауыл фыст у Хетæгкаты Къостайы радзырд «Дзæбидырдзуан». Уым фæмард вæййы цуанон йæхæдæг дæр. Хæдзарон цæрæгойтæй искæцыйы исчи фыдмитæй куы амары, уæд уый дæр æвыдæй нæ баззайы. Ирон лæг кусарт кæнынмæ кард куы райсы, уæд фыццаджыдæр Стыр Хуыцауыл йæхи бафæдзæхсы æмæ дзы хатыр ракуры, цæрæгойы къубалмæ кард кæй ныддардзæн, уый тыххæй.

Уæлдай хъазардæр у лæгмарды тæригъæд. Ирон адæммæ хуымæтæджы нæ баззад ахæм ныхас: «Мæ фыдгулы къух искæмæ аирвæза». Ома искæй амара. Гъе уыцы хъуыды йæ сæры хæсгæйæ, ирон лæг йæ масты дзæкъулы дзаджы рæстæг йæ рахиз къухæй йæ хъамайыл хæцыд, галиу къухæй та – рахиз къухыл – хъама сласын ын нæ уагъта. Туджы тæригъæд кæстæртæм æнхъæвзы æмæ фæлтау дæхиуыл фæхæц: дæ фæстагæттæн знæгтæ æмæ фыдбылызы фæндаг ма уадз.

Мулкæй, исбонæй ацы тæригъæдджын зæххыл ничи ма бафсæст. Йæ хæзнатæ æмæ галуан хæдзæрттæ дæр уæдæ мæрдты бæстæм йемæ ничи ма ахаста. Уæлæуыл ныууадзыны тыххæй дæр хорз зæгъы ирон æмбисонд: «Хорзæн бын ма скæн, æвзæрæн бын ма ныууадз». Цыфæнды хорз кæстæртæ куы баззайой дæ фæстæ, уæддæр сæм царды фарн куы нæ уа, уæд дын дæ бынтæ рыджы бын фæкæндзысты, дымгæмæ сæ ныддардзысты. Царды фарн та цæуы куыстæй, фæллой кæнынæй. Царды цин дæр æрмæстдæр уый у. Магуса æмæ, цæттæ бынтыл чи бады, уый царды цин не ‘нкъары. Ноджы ма йын кæд искæй тæригъæддаг фæллой ныууагътой, уæд ын йæ туг сур кæнынц. Æмæ рæдийынц, абон цыфæндыйæ дæр схъæздыг уæвыныл йæхи чи хъары: мæгуырты, зæрæдты, сывæллæтты, сидзæрты рис кæмæ нæ хъары, сæ хъуырæй сын сæ къæбæр чи ласы, сæ цард сын бонæй-бон гæвзыкдæрмæ чи тæры, уыдон.

Иу ахæм хабар фехъуыстон нæ мыггаджы хистæртæй сæ иу, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты ветеран Цгъойты Никъалайæ (Гакъунийæ). Размæ бырсгæйæ, дам, Румынмæ куы бахæццæ стæм, уæд иу хъæуы æрлæууыдыстæм.

«Мах цалдæрæй æрфысым кодтам иу хæдзары, – дзырдта уый. – Хъæууон хæдзары цыппар уаты уыд, æмæ дзы иуæй фæстæмæ иннæтæ мах бацахстам. Иннæ уаты та уыдысты фысымтæ. Хæстон уавæры æндæр сæ бон цы уыд. Сæ кæрт ирон хæдзары кæрты хуызæн, скъæт, кæркдон дæр – афтæ. Фæлæ мæ æппæты тынгдæр дисы бафтыдта сæ сывæллоны авдæн. Ирон авдæны халдих. Тынг ыл бацин кодтон, уæлдайдæр, сабийæн йæ къухтæ куы суагътой æмæ дыгъал-дыгъул кæнын куы райдыдта, уæд.

Уалынмæ нæ взводы командир мæстджынæй кæцæйдæр фæзынд. Сывæл-лонмæ кæсгæ мæ куы ауыдта, уæд æм бауад æмæ йæ авдæнмæ фехста, аимæ дæр та нæ хæцын хъæудзæн, зæгъгæ. Йæ мад нырдиаг кодта æмæ æхсæв-бонмæ йæ кæуынæй нал æрæнцад. Мах дæр нæ бынæтты цавддуртау не ‘хсæв арвыстам.

Райсомæй нæ хъæуæй дарддæр абырсын бахъуыд. Бæстæ гуыпп-гæрах сси. Размæ бырсгæйæ нæ командирыл знаджы минæ сæмбæлд, æмæ дæ фыдгул афтæ фæуæд, лыстæггай йæ фæйнæрдæм фæхаста. Уый фæстæ ма дзы цы баныгæдтаиккам, уый чысыл муртæ. Хуыцау ын нæ ныббарста авдæны сывæллоны мæлæт!»

Рæсттæрхон, рæстаг цардæй хуыздæр цард нæй. Фæстагæттæн мулк ныууадзынæй ном ныууадзын хуыздæр у. Мулк ихсийы, ном кæны кад-джынæй-кадджындæр. Уымæн æмæ ма йыл адæм дæр сæ фарн æфтауынц.

Искæмæй давыс, искæй сайыс, уæд зон, рæдыд, бырынцъаг фæндагыл цæуыс. Искæй хидæйдзаг фæллойæ фæфос кæнæн нæй. Абон уа, райсом – дæхи фыдракæнд дам фæстæмæ раздæхдзæн æмæ йæ цæф ахъаззагдæрæй дæ сæрыл сæмбæлдзæн. Исчитæ зæгъдзысты, иу æмæ дыууæ ис, хуыснæг кæнæ цæстфæлдахæн митæй чи схъæздыг, ахæмтæ. Бæгуыдæр ис. Фæлæ иу æмæ дыууæ ис ахæм хъæздгуытæй, ихы сæр чи аззад æмæ ма æвæстаг дæр чи фæци! Хуыцау, дам, галуæрдоныл цæуы, тагъд нæ кæны, фæзæгъынц ирон адæм. Æмæ адæймаг йæ райсомыл куы нæ хъуыды кæна, уæд уый йæ бынсæфты нысан у.

Ныры дуджы æхца цæмæй нæ кæнынц… Цæсгом дын куынæ уа, æфсармы æнкъарæн куы нæ хатай, уæд алцæмæй дæр. Сай, стигъ, йæ хидвæллойæ чи цæры, уый, мæгуырдæр æй кæн. Фæллойгæнæг та æнцон сайæн у. Уымæн æмæ  уый æдзух æнæсайд куыстыл хæст у, искæй исбонмæ фæныхилын йæ фæсонæрхæджы дæр нæй æмæ алкæйдæр йæхи хуызæн æнхъæлы. Æмæ йын йæ фыдæбонæй фæфос кæнынмæ гæппæв-вонгæй лæууынц адæймаг бирæгътæ. Сайынц æй, фæлæ уæддæр уый уыдонæй лæгдæр у – йæ зæрдæ йæхиуыл нæ худы. Адæмæй йæ ницы тас ис. Тæрсгæ-ризгæйæ нæ цæры. Йæхи, йæ бинонты хъахъхъæнынæн æххуырст хъахъхъæнджытæ нæ дары. Хуыцауы раз сыгъдæг у æмæ æргом, æрдзон уагыл йæ царды кой кæны. Царды хæрзтæ дæр уый къухтæй цæуынц.

Тæригъæд нæ тайы, искæй тæригъæды бацæугæйæ хъæздыг суæвæн ис æрмæст рæстæгмæ.

Абон адæмæн зонгæ-зонын алы хъылма чи уæй кæны – маргхъæстæ нозт, наркотиктæ, адæмы сæ мулчы сæрыл чи мары, уыдонæн адæмы тæригъæд райсом сæ сæры астæуæй ист  æрцæудзæн. Нæ фыдæлтæ-иу хæстæгдзинад куы кодтой, уæд авд фæлтæрмæ сæ туджы сыгъдæгдзинад иртæстой.

Фæлтау адæмы хъæрмæ хъæуы хъусын æмæ пайдайы куыстыл хи бафтауын.

Хорз дохтыр-иу, цалынмæ рынчыны йæ къахыл слæууын кодта, уæдмæ йæхицæн бузныг зæгъын дæр нæ уагъта. Ныр та мах цы уынæм: разыны ахæм дохтыр дæр, кæцы уыны рынчынæн йæ бон ницы у, уæддæр Хуыцауы хæстæ йæхимæ исы – операци йын кæны, «æргæвды» йæ, цæмæй йын йæ хиуæттæй гæртам райса. Йæ хæдзармæ марды тæригъæд хæссы. Цымæ куыд æнхъæл у? Ахæм æхцатæй цы бакæнынмæ хъавы? Йæхи нæ, фæлæ ма йæ цоты дæр кæны тæригъæдджын.

Тæригъæд нæ бары Хуыцау. Уæлдайдæр та сывæллоны тæригъæд. Барст нæ уыдзæн, Беслæны 1-æм скъолайы цы рæзгæ удтæ фæхъуыд, уыдоны тæригъæд дæр. Ацы фыдракæнд саразджытæй ма чи баззад, уыдон иугай цагъды кæнынц. Уый ныридæгæн нæхи цæстытæй уынæм. Быныскъуыд кæндзысты сæ бафхæрджытæ æмæ се ‘ххуысгæнджытæ дæр. Кæй зæгъын æй хъæуы, уый мах куыд фæнды, афтæ тагъд нæ уыдзæн. Хуыцау галуæрдоныл цæуы – тагъд нæ кæны!

Уæхи тæригъæдджын ма кæнут. Нæ фыдæлтæм даваг æмæ сайагæй æгаддæр ничи уыд. Дзуары бынмæ дæр сæ нæ уагътой. Хъæуæй сæ-иу сыстын кодтой, фæсырдтой-иу сæ.

Нæ фыдæлты намысимæ царды цыфæнды зынты сæрты дæр ахизæн ис!

Цгъойты Хазби