БИБЫЛТЫ АНАТОЛИ: «ИС АХÆМ ДÆСНЫЙАД – РАЙГУЫРÆН БÆСТÆЙÆН ЛÆГГАД КÆНЫН»

Иуæй-иу хатт мæ фæфæрсынц: «Цæмæн равзæрстай журналисты дæсныйад?». Мæнмæ гæсгæ  дзуапп бæрæг у – уый у уавæрты, цауты, адæймæгты æцæгдзинад æмæ рæстдзинад агурын. Уыдоны тыххæй хуымæтæг æмæ æмбаргæ  æвзагыл дзурыны фадат.

Бибылты Анатоли Ильяйы фыртимæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны Президентимæ интервью фæнд цыд, куыд 2017 азæй 2022 азмæ республикæйы цауты тыххæй Хуссар Ирыстоны Президенты хыгъды фæстиуæгæн «фыццаг цæсгомæй» удæгас комментари, афтæ. Фæлæ ныхас сур цифрæтæ æмæ статистикон бæрæггæнæнтæ равдисыны бæсты рауад уæрæхдæр.

– Анатоли Ильяйы фырт, фондз азы Президенты бынаты кусгæйæ дын цы бантыст саразын? Банысан кæн æртæ позицийы: сæйраджыдæр, дæ хъуыдымæ гæсгæ, республикæйæн, адæмæн, сæрмагондæй дæхицæн?

– Фыццаджыдæр уал уый, æмæ мын бантыст паддзахадон службæгæнджытæн æмæ бюджеты кусджытæн сæ куыстмыздтæ фæфылдæр кæнын. Уыдон сты дохтыртæ, ахуыргæнджытæ, сывæллæтты цæхæрадæтты хъомылгæнджытæ… Бæлвырддæр зæгъгæйæ та – уыцы професситы кусджытæ, æнæ кæцытæй нæй фидæн Хуссар Ирыстонæн. Уыдоны æз нымайын нæ сывæллæттæн комкоммæ инвестицитыл. Фæфылдæр сты пенситæ, сывæллæтты пособитæ, сахъатдзинады пособитæ… Бирæ саразын бантыст нæ уæрæсейаг коллегæтимæ æмахасты руаджы, фæлæ ма уыд уыцы бюджетон фадæтты серьезон мобилизаци дæр, кæцытæ уыдысты Хуссар Ирыстоны. 2017 азы сæрмагонд æфтиæгтæ фæфылдæр сты 855 милуан сомы.

Дыккаджы та, зæрдыл æрлæууын хъæуы уый, æмæ ис стратегион ахсджиаг змæлд, уый у нæ республикæйы энергетикон æдасдзинад. Арæзт æрцыд резервон электрон адæттæн хахх, кæцыйы руаджы бынтондæр иуварсгонд æрцыдысты Хуссар Ирыстоны электроэнергийы ахуыссыны цаутæ.

Æртыккаджы та, уæрæсейаг коллегæтимæ иумæ бакуыстгонд æрцыд Республикæ Хуссар Ирыстоны экономикон рæзты программæ. Ацы программæйы реализацийæн æртæ азæн æрвыст æрцæудзæн 4000000000 сомы. Уыдон Хуссар Ирыстонæн стыр æхца сты. Фæстиуæг бæрæг уыдзæн. Уымæн æмæ программæ æнтыстджынæй реализацигонд куы æрцæуа, уæд нæхи сæрмагонд æфтиæгтæ фæфылдæр уыдзысты дыууæ хатты. Программæ у размæцыд, фыццаджы фыццаг, хъæууон хæдзарады, фермерон хæдзарады, дыккагæй бакуысты фадыджы. Фактон æгъдауæй, уый у кондады фадыгæн æмæ амалиуæгадæн æппæтфарсон æххуыс, кæцы комкоммæ æндавдзæн паддзахады рæзтыл. Уыцы програм-мæйæ мах фæнд кæнæм 1000 кусæгон бынатæй фылдæр саразын.

– Саразын цынæ бантыст æмæ плангондæй цы баззад?

– Фыццаджыдæр цæуыл кусын хъæуы, уый у республикæйы газификаци. Мах бацæттæ кодтам нормативонбарадон базæ, бадзырдтам Уæрæсейы Федерацийы Хицауадимæ æмæ «Газпром»-имæ. Æппæт акттæ разыгонд æрцыдысты æмæ сыл къухтæ дæр æрфыстæуыд. Цы сразыдзинад ис, уый ма хъæуы корректировкæ кæнын, æмæ уый дæр ныридæгæн аразæм. Фæлæ ацы программæйы реализацийæн рæстæг хъæуы. Арæзт æрцыд резервон электроадæттæн хахх, рады ис республикæйы æппæт цæрæн пунктты газификаци.

Дыккаг та у бæрæгдæр экономикон размæцыды программæйы реализаци. Бирæ тыхтæ бахъуыд амали-уæггæнджытæн æххуысæн, чысыл æмæ астæуккаг бизнесы рæзтæн, фæлæ хъæуы ноджы тыхджындæр импульс. Ныртæккæ уымæ здæхт у социалон-экономикон рæзты программæ, кæцыйы банысан кодтон уæлдæр. Уый дæр уыцы нымæцы здæхт у æгуыстдзинад æмæ гæвзыккдзинады проблемæ аскъуыддзаг кæнынмæ.

– Критикæмæ дын цы ахаст ис, арæх дæ критикæ кæнынц?

– Алы хатт дæр критикæ кæнын, исты чи аразы, уыдоны. Æз хæцын критикæйы фарс, æрмæстдæр – конструктивон критикæйы. «Ды ницы аразыс, кæнæ раст нæ аразыс» зæгъын критикæ нæу. Конкретонæй мын зæгъ дæ фæндæттæ. Æз цæттæ дæн диалогмæ. Абон мæ цæй тыххæй критикæ кæнынц? Уыцы Цънелисы тыххæй. Бæргæ  алцы дæр æмбæрстгонд у, 100 хатты радзырдтон, ацы проблемæ кæцæй равзæрд, уый тыххæй, фæлæ никæй фæнды лæмбынæгæй йæ равзара. Уый уыд цадæггай архайды минæ, кæцы æвæрд æрцыд 2009 азы. Уыцы азты дзырдтой, зæгъгæ, уыцы территори Гуырдзыстоны у, уымæй дæр æй дзырдтой официалон ратæдзæнты, уыцы нымæцы паддзахадон информацийы  фæрæзты дæр. Æмæ абон уавæр скарз кæнын чи хъавы, уыдон уæд ницы дзырдтой. Цæмæн? Æмбæрстгонд нæу.

Гуырдзыстоны пост Хуссар Ирыстоны территорийыл æвæрд кæй у, уый мах æргомæй куы дзурæм. Уый тыххæй райстам раст уынаффæ дæр, цæмæй нæ арæнхъахъхъæнджыты слæууын кæнæм, 2009 азы нысан чи æрцыд, арæны уыцы хаххыл нæ, фæлæ нæхæдæг растыл кæцы хахх нымайæм, уым. Абон мах контроль кæнæм арæныл æмæ гуырдзиаг постæн йæхи æхгæнæм, уыцы хъæуы цæрджыты æдасдзинад ифтонг кæнæм. Сæ бон у критикæ кæной «ввозы» тыххæй дæр, ома, дам, уый Хуссар Ирыстоны къухдариуæгады аххос у. Афтæмæй ничи зæгъдзæн, уый хуссарирыстойнаг пост нæу, фæлæ – уæрæсейаг. Уæрæсейы таможнæйон пост кусы Евразиаг таможнæйон кодексмæ гæсгæ, кæцы йæ тыхы бацыд 2018 азы. Афтæ-мæй ног форматтæм рахизын бандæвта махыл дæр. Фæлæ ныр ис æнтыстытæ, аскъуыддзаггонд хъуыддæгтæ, кæцытæ фæрогдæр кæндзысты автомобилты хицæутты цард. Уый та у, «ввоз» Цхинвалы кæй дæтдзысты, уый. Уый руаджы нал хъæудзæн æрвылмæй арæны сæрты хизыны сæр.

– Æрæмысынц программæ «Уæрæсемæ фондз къахдзæфы»?

– Раст у, мæ адресыл критикæ кæнынц «Уæрæсемæ фондз къахдзæфы» программæйы тыххæй дæр, кæцыйы тыххæй фæндон хаст æрцыд 2014 азы майы. Уый уыд хъырыймаг уалдзæджы фоныл афтæхуыйнæг «фадæтты рудзынг»… Фæлæ уæд фæивта геополитикон уавæр, Хъырымæн куыд уыд, ахæм цырд фадатæн нал уыд гæнæн. Фæлæ, уымæ нæ кæсгæйæ, программæ «фондз къахдзæфы» кусы. Раст у, план куыд цыд, афтæ цырд нæ. Ныртæккæ уагъд цæуы ныры закъондæттынады гармонизаци æмæ синхронизаци, куыстæуы «фæндагон картæйыл», ведомствоты уагъд цæуы интеграцион процесстæ, уыдон сты уыцы къахдзæфтæ, кæцытæ бæрæг кæнынц Уæрæсейы Федерацийы скондмæ республикæйы юридикон бацыд.

– Украинæйы æрцæугæ цаутæн куыд аргъ кæныс?

– Кæй зæгъын æй хъæуы, Украинæйы цы цаутæ цæуы, уыдон украинаг адæмæн трагикон сты, фæлæ уыцы трагикондзинад цæуы Украинæйы къухдариуæгадæй, кæцы хæцы нацистты фарс. Уæрæсейы Федераци цы аскъуыддзаг кодта, уый тынг раст у. Хуыцау зæгъæд, æмæ уыцы цаутæн тагъд кæрон æрцæуа, цæмæй Украинæ, Донецк æмæ Луганскы Адæмон республикæтæ райдайой сабыр цард. Ныфс мæ ис, уыцы уавæры фæстиуæг уыдзæн æнæниз хъуыдыгæнæг тыхты баиу уæвын, фæстагмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бахизгæйæ. Уыцы нысан æз банымадтон сæйрагыл 2017 азы, цалынмæ Президент не сдæн, уæдмæ.

   – 2017 азы Президенты бынатмæ куы цыдтæ, уæд цæмæй къухдариуæг кодтай? Дæ бон у иу ныхасæй сдзуапп кæнын?

– Иу ныхасæй – нæйы… Хуыздæр уыдзæн цыппар (дыууæ) ныхасæй йæ зæгъон. Дзуапп уыдзæн: «Фæнды мæ службæ кæнын!» «Цæмæн æм цæуыс?» зæгъгæ, уыцы фарст мæм бирæ хæттыты лæвæрдтой. Мæхицæн дæр æмæ адæмæн дæр æз дзуапп лæвæрдтон: «Фæнды мæ службæ кæнын!» Æфсæддон скъоламæ куы цыдтæн; уый фæстæ та Рязаны десантон ахуыргæнæндонмæ; Хуссар Ирыстонмæ куы æрыздæхтæн, республикæйы сæрмагонд нысаниуæджы фыццаг рота куы арæзтон; фидауынгæнæн тыхтæм куы бацыдтæн æмæ 2008 азы горæт Цхинвал знæгтæй асыгъдæг кæнын куы сорганизаци кодтон; Уæлвæткон уавæрты министрæй мæ куы снысан кодтой; депутаттæм куы цыдтæн æмæ мæ Парламенты Сæрдарæй куы снысан кодтой; Президенты бынатмæ куы цыдтæн. Фæрсынц мæ ныр дæр. Æз алы хатт дæр лæвæрдтон æмæ ныр дæр дæттын иугъуызон дзуапп: «Фæнды мæ службæ кæнын!». Уымæн æмæ, службæ цы у, зонын, уый у дæ адæмæн лæггад кæнын. Президент дæ, æви десантон ахуыргæнæндоны курсант, Уæлвæткон уавæрты министр æви фидауынгæнæг,  уымæ нæ кæсгæйæ, ды кæддæрид-дæр лæггад кæныс дæ адæмæн, дæ бæстæйæн. Мæнæн службæ æрмæст дзырд нæу. Уый у дæ уды сконд, стыр бæрндзинад æмæ стыр куыст. Мæ уарзон фильм «Офицеры»-йæ цитатæ чысыл куы фæивон, уæд уыдзæн: «Ис ахæм професси – Райгуырæн бæстæйæн лæггад кæнын!».

– Сæрмагондæй дын цардæн цахæм æргъадтæ ис? Чи, кæнæ дæ цы  смæсты кæны?

– Ахæмтæ, кæцытæ сты алы адæймагмæ дæр – рæстдзинад æмæ уарзондзинад, хæстæгмæ, адæммæ, бинонтæм ахаст. Уыцы хъуыддаджы æз дæр дæн иннæты хуызæн. Адæймаг уыцы æргъадтæ куыд хъахъхъæны æмæ сын куыд аргъ кæны, уый æндæр хъуыддаг у. Кæй зæгъын æй хъæуы, æз сын аргъ кæнын. Æз æгæрон уарзт кæнын мæ сывæллæтты, мæ хæлæртты. Уарзын мæ сыхæгты, æз уарзын уыдонимæ мæ рæстæг æрвитын, улæфт бонты уыдонимæ доминойæ хъазын. Æз стыр аргъ кæнын уыцы моменттæн. Мæ нуæрттæ мын халы æнæрастдзинад, уæйкæнынад æмæ мæнгдзинад, кæцытæ тынг сарæх сты  нæ царды. Хъыгагæн, адæм æууæндынц, интернеты цы фыссынц, уыдоныл. Уыдон æй не ‘мбарынц, кæй сæ манипуляци кæнынц, сæ эмоцитæй сын кæй пайда кæнынц.

– Ды дæхæдæг эмоционалон адæймаг дæ? Вазыгджын фарстатæ куыд аскъуыддзаг кæныс?

– Кæцыдæр моментты алы адæймаг дæр эмоционалон у. Махæн, ирæттæн, нæ менталитет ахæм у. Æнæ эмоцитæй нæ бон нæу. Бафтау ма йæм мæ десантон удыхъæд дæр. Уымæй нæ фæиппæрд уыдзынæ. Фæлæ афтæ дзурын, ома мын мæ эмоционалондзинад раст уынаффæтæ райсыны фадат нæ дæтты, уый мæхимæ нæ хатын. Фыццаг уал арф ахъуыды кæнын фарстыл, алыварсонæй йæ сахуыр кæнын æмæ йæ, æрмæстдæр, уый фæстæ аскъуыддзаг кæнын. Дзырд адæймæгты цардыл æмæ хъысмæттыл куы фæцæуы, уæд уый тынг ахсджиаг у. Уый стыр бæрндзинад у.

– Ды хъæздыг адæймаг дæ?

– Ирон æвзаджы ис дыууæ ныхасы: «хъæзныг» æмæ «хъæздыг». Хъæзныг у бонджын, æппæтæй ифтонг. Хъæздыг та – ахастытæй, удварнæй хъæзныг. Æз хъæздыг дæн, адæймæгтæн æххуыс кæнынæн мын Хуыцау цы дæтты,  уыцы фадæттæй. Æз хъæздыг дæн, Президент уæвгæйæ, мæ адæмæн мæ бон саразын цы ссис, уымæй. Æз хъæздыг дæн, сывæллон кæй фервæзын кодтон, уымæй. Мæ иууыл стырдæр хъæздыгдзинад сты, цыфæнды хъуыддаджы дæр кæддæриддæр мæ фарсмæ цы адæймæгтæ ис, уыдон, мæ бинонтæ æмæ мæ хæлæрттæ. Финансты хъуыддаджы та æз бынтондæр хъæзныг адæймаг нæ дæн. Хуссар Ирыстоны æддейæ мын ницы исад ис. Дзæнæттаг Александр Захарченко Хуссар Ирыс-тоны уазæгуаты куы уыд, уæд тынг фæдис кодта, дыууæхатæнон фатеры кæй цæрын, ууыл. Уый фæстæ Донецкы кусæгон балцы куы уыдтæн, уæд мын балæвар кодта стыр хæдзар. Æз ын йæ лæвар райстон, фæлæ йæ мæхицæн нæ ныууагътон, радтон æй республикæйæн. Ныртæккæ махæн Донецкы Адæмон Республикæйы  уыцы бæстыхайы ис нæ минæварад, кæцы хуыйны «Ирыстоны хæдзар».

– Бæллиц дын ис?

– Куыд адæймаг, афтæ мæ бæллиц у,  цæмæй мæ сывæллæттæ амондджын уой, цæмæй сабырæй цæрой. Куыд паддзахадон адæймаг æмæ куыд ирон лæг, афтæ бæллын, цæмæй адæм кæрæдзимæ æрбангом, æрбаиу уой. Цæмæй Хуссар Ирыстон бацæуа Уæрæсейы Федерацийы скондмæ. Иууыл сæйрагдæр та уый у, æмæ уый у нæ адæмы æнусон бæллиц.

ТÆБОЛТЫ Артур «15-регион»