Бæрзонд хæссы ирон зард æмæ кафты аивад

Нæ республикæйы зард æмæ кафты аивадмæ уæлдай стырдæр бавæрд чи хæссы, уый у Галаты Барисы номыл зард æмæ кафты паддзахадон, легендарон ансамбль «Симд». Уымæн йæ сырæзт 85 азы размæ стъалыйы ферттывдау уыд хуссарирыстойнаг фæллойгæнджытæн, аивадуарзджытæн. «Симд» йæ сырæзтæй абонмæ у нæ паддзахады цæсгом, йæ аивадимæ зонгæ кæны канд нæ республикæйы цæрджыты нæ, фæлæ  æрзылд нæ раздæры Цæдисыл, дард фæсарæнты. Ирон лæг æмæ ирон сылгоймаджы уæздандзинад æмæ фарн дардыл айхъуыст легендарон ансамблы руаджы. Æцæгæлон адæм цымыдис кодтой нæ ирон кæфтыты историмæ æмæ кæддæриддæр бæллыдысты ансамблы фæзындмæ.

1938-æм азы 17-æм ноябры Хуссар Ирыстоны Централон æххæстгæнæн комитеты президиумы рахастой уынаффæ, цæмæй адæмон кæфтыты ансамбль, тынон инструментты оркестр æмæ хор баиу кæной æмæ сæ куыст кæной, куыд иумæйагпаддзахадон ансамбль, афтæ. Ног музыкалон баиугæнды рахуыдтой – Хуссар Ирыстоны кафт æмæ зарды ансамбль. Уæд йæ аивадон къухдариуæггæнæг æмæ директор ссис фыццаг ирон профессионалон композитор, педагог æмæ дирижер Галаты Барис. Уымæн абон дæр йæ кадджын ном хæссы нæ паддзахадон ансамбль.

Галаты Барис Хуссар Ирыстонмæ фыццаг хатт æрцыд 1931-æм азы æмæ уæдæй йæ амæлæты бонмæ размæ кодта ирон аивады. Ансамблы хореографæй та равзæрстой Бирæгъты Зауырбеджы. Ансамблы сконды уæд уыдис 132 адæймаджы, уыдонæй æрмæст хоры зарыдис 80 зарæггæнæджы, оркестры цагътой 27 адæймаджы, кафджыты къорды уыдис 18 адæймаджы, авд адæймаджы та кодтой ансамблы административон куыстытæ.

Хуссар Ирыстоны ирон кафты профессионалон скъолайæн бындурæвæрджытæ уыдысты Хетæгкаты Владимир – профессионалон кафæг, хореограф æмæ Бирæгъты Зауырбег – артист, педагог æмæ хореограф, кæцы 30-æм азты архайдта Дзæуджыхъæуы хореографион ансамбль «Дети гор»-ы.

1935 азы Хетæгкаты Владимир æрæмбырд кодта Цхинвалы кафынмæ æвзыгъд фæсивæды æмæ сæ бацæттæ кодта Тбилисы фæндзæм республикон олимпиадæмæ. Ацы кафджыты къорд афтæ аив сæххæст кодтой сæ кæфтыты æмæ диссагæн баззадысты æгас Гуырдзыстоны. Гуырдзиæгтæ алы къуымты дæр дзырдтой, зæгъгæ, ирæттæ æрластой цавæрдæр ног кафт. Дзырд цыдис кафт «Симд»-ыл. Ацы нæртон кафт афтæ тынг фæцыд жюрийы зæрдæмæ æмæ йæ банымадтой олимпиадæйы хуыздæр кафтыл.1937-æм азы та Мæскуыйы уыд гуырдзиаг аивад æмæ литературæйы декадæ. Декадæмæ цæттæгæнæн куыстыты активон хайад райста Хетæджы фырт йæ кафджыты къордимæ æмæ уæд фыццаг хатт мæс-куыйаг сценæмæкæсджытæ базонгæ сты диссаджы ирон кафт «Симд»-имæ.

Нæ ирон ансамбль йæ «базыртæ» афтæ айтыгъта æмæ сын æруадзæн нал уыд. 1936-æм азы Хуссар Ирыстоны уæды хицауады фæхуындмæ гæсгæ Цхинвалмæ æрцыд Бирæгъты Зауырбег. Уымæн йæ хæс уыдис фæсивæдон ансамбль саразын. Уый Хуссар Ирыстоны сарæзта фидар бындур, адæмон кæфтытæ чи æххæст кодтаид, уыдонæн æмæ уымæй уæзгæ бавæрд бахаста ирон хореографийы дарддæры райрæзты хъуыддагмæ. Ацы диссаджы хореографæн йæ къухдариуæгады бын Хуссары æмæ Цæгаты дæр схъомыл æйттмардзæ кафджыты æнæхъæн плеядæ. Уыдонæй байгом сты нæ сæйраг ансамблты историты фыццаг фæрстæ. Уыцы кафджытæн сæ нæмттæ ма зæгъæм, уый раст нæ уыдзæн. Фыццæгты ‘хсæн уыдысты Абайты Чермен, Æлборты София, Бидеты Мысост, Гæбæраты Григори, Гаглойты Маня, Дзаттиаты Уасил, Дзугаты Людмилæ, Тедеты Георги, Гасситы Сослан, Сланты Къоста, Кæсæбиты Константин, Джелыты Валя æмæ бирæ æндæртæ.

1938-æм азы ансамблы кафджыты фылдæр хай уыдысты Цхинвалы педагогон техникумы студентон фæсивæдæй, паддзахадон драмон театры артисттæй æмæ Бирæгъты Зауырбеджы адæмон кæфтыты ансамблы кафджытæй. Зауырбеджы фæстæ ансамблы иузæрдион куыст чи кодта æмæ фæсивæдæн хореографи чи амыдта, уыдон уыдысты Бидеты Мысост, Гæбæраты Григори, Дзаттиаты Уасил, Тедеты Георги, Еналдыты Уахтъанг æмæ фæстæдæр та уыдоны хъуыддаг адарддæр кодтой Гаглойты Хазби, Саулохты Мэлс, Цыбырты Владимир, Дудар Хаханов, Къæбысты Аслан, Æрсойты Владимир, Æлборты Феликс æмæ æндæртæ.

Æнæмæнг банысан кæнын хъæуы, ансамблы концерттæ аивадон æгъдауæй чи рæсугъд кодта, ома, костюмтæ æмæ деко-рацитæй чи мидисджындæр æмæ аивдæр кодта ансамблы архайд, уыдоны нæмттæ. Уыцы хъуыддагмæ стыр хайбавæрд хастой курдиатджын театралон нывгæнджытæ Тугъанты Махарбег æмæ Гаглойты Тауырзæт.

Йæ рæстæджы Стыр Фыдыбæстæйон хæст тынг бандæвта паддзахадон ансамблы коллективыл дæр. Ансамбль йæ тæккæ профессионалон тыхы куы бацыд, уæд немыцаг фашистты ныхмæ тохы советон æфсады рæнхъыты слæууыдысты ансамблы нæлгоймæгтæ се ‘ппæт дæр. Уыдоны раивтой æндæр фæлтæр фæсивæд. Кæй зæгъын æй хъæуы, сфæлдыстадон коллективы репертуары уæд фæзындис æфсæддон тематикæйыл зарджытæ æмæ-иу арæх концерттимæ ралæууыдысты госпиталтæ æмæ æфсæддон хæйтты куыд Ирыстоны, афтæ Фæскавказы дæр. Уæд бирæ арфæйаг ныхæстæ иста ансамблы коллектив уæззау цæф салдаттæй. Кæддæриддæр-иу стыр æхсызгонæй æмæ æнæрхъæцæй æнхъæлмæ кастысты сæ концерттæм. Æдæппæтæй уæд радтой 150 концерты. Уыцы рæстæджы фæзындысты ахæм нæмттимæ кæфтытæ дæр, куыд «На озере Хасан», «Æппæт дæр, фронтæн» æмæ æндæртæ. 1942-æм азы та фыццаг хатт нæ театры сценæйыл æвдыст æрцыд кафт «Дыууæуæладзыгон симд» (сæвæрдта йæ Гæбæраты Г.).

Хæсты фæстæ паддзахадон ансамбль гастролон балцты арæх цыдис Гуырдзыстон, Азербайджан, Сомихстон æмæ Цæгат Ирыстонмæ. Уыцы гастролтæй артисттæ сæхæдæг дæр истой стыр æхцондзинад, уыимæ иумæ уæлæмхас сæхиуыл куыстой æмæ рæзтысты куыд профессионалтæ, сценæйон культурæйыл дæр фæхæст сты иттæг хорз. Афтæ ма хъæздыгдæр кодтой сæ репертуар Советон Цæдисы адæмон зарджытæ æмæ кæфтытæй.

1950 азы ансамбль йæ гастролты географи фæуæрæхдæр кодта, концерттæ равдыста Абхазы æппæт горæтты æмæ районты дæр. Фæлæ уæддæр ансамбль йæ арæхстдзинад сæйраджыдæр æвдыста нæ адæмæн æмæ сын ссис иттæг уарзон сфæлдыстадон коллектив.

1952 азы «Симд»-ы аивадон къухдариуæггæнæгæй сæвæрдтой композитор Плиты Уасил Сосланы фырты, хореографæй та – Еналдыты Уахтъанг Дауыты фырты. Плийы фырт архайдта, цæмæй бынмæ ма æруадза Галаты Барисы ном. Йæ куысты фыццаг бонтæй уый лæмбынæг ахуыр кодта коллективы фадæттæ æмæ уавæртæ, афтæ ма сæ курдиæттæ дæр. Уасил уæд ныффыста йæ фыццаг музыкалон уацмыстæ æмæ афтæмæй рæзт йæ профессионалон æрмдзæф.

Плиты Уасилы фыццаг зарджытæ, кæцытæ бацыдысты ансамблы репертуармæ, сты «Дзауы зарæг», «Привет Украине», «Песня о мире». Ахæм баххæстгонд репертуаримæ иу азы фæстæ ансамбль гастролты  абалц кодта Гуырдзыстоны горæттæм: Тбилис, Гур, Хашур, Боржом, Кутаис, Зугдиди, Зестафон æмæ æндæр рæттæм. Уæд Плиты Уасилы архайдæн скодтой стыр аргъ æмæ йын радтой Гуырдзыстоны аивæдты сгуыхт архайæджы кадджын ном.

Дарддæр, 1954 азы Плийы фырты раивта курдиатджын композитор Хаханты Дудар. Уый та ирон зарджытæй уæлдай ансамблы репертуар фæхъæздыгдæр кодта уырыссаг æмæ гуырдзиаг адæмон зарджытæй æмæ хъæздыг программæимæ концерт радтой 1957 азы Тбилисы Марджанишвилийы номыл театры. Уым байгом ис Хуссар Ирыстоны автономон областы аивад æмæ литературæйы декадæ æмæ та цæстæвæрæнæн баззадысты сæ композицион аивдзинадæй. Гуырдзиаг сценæмæкæсджытæн тынг сæ зæрдæмæ фæцыдысты Хаханты Дудары уацмыстæ, уæлдайдæр зарджытæ «Чызгай» æмæ «Сидзæргæс». Декадæйы нæ артисттæ сæххæст кодтой темпераментон кæфтытæ «Джигитты кафт», «Дыууæ æмбалы кафт» «Нарты кафт», «Ерысы кафт», «Зилгæ кафт». Газет «Заря Востока» уæд фыста, зæгъгæ, хуссарирыстойнаг ансамбль Хаханты Дудары къухдариуæгадæй йæ кæфтытæ æмæ зарджытæ æххæст кæны бæрзонд æмвæзадыл æмæ Гуырдзыстоны Уæлдæр Советы Президиум Хаханты фыртæн радта Гуырдзыстоны аивæдты сгуыхт архайæджы ном, аст артистæн та лæвæрд æрцыдысты Гуырдзыстоны сгуыхт артистты нæмттæ.

Бирæ ис дзурæн нæ паддзахадон ансамблы артисттæ æмæ архайдыл. Уый алыгъуызон фæндæгтыл цæугæйæ, йе сфæлдыстадон куыст нæ уагъта. Азтæ куыд цæуынц, афтæ кæрæдзи ивынц амæй-ай хуыздæр аивадон къухдариуæггæнджытæ. Уыдон се ‘ппæт дæр архайдтой репертуар фæхъæздыгдæр кæныныл. 60-æм азты адæм аргъгæнджытæ уыдысты вокалон-хореографион композицитæн. Фыццаг ахæм композици уыд «Алантæ», фæстæдæр та фæзындысты ахæм музыкалон композицитæ куыд «Ирон чындзæхсæв», «Цвети, Осетия моя» æмæ æндæртæ.

1959 азы «Симд»-ы аивадон къухдариуæггæнæг ссис дирижер-хормейстер Максимов Григорий. Уый Дзаттиайы фыртимæ егъау куыст бакодта  гастролон концерты программæйыл. Цымыдисон программæимæ уæд 1960 азы ансамбль гастролты ацыд Украинæ æмæ Беларусимæ. Ацы дыууæ республикæйы дæр стыр æнтыстытимæ ацыдысты сæ гастролтæ.

1961 азы «Симд»-ы аивадон къухдариуæггæнæгæй нысан æрцыд Æлборты Феликс. Уый уæд каст фæцис Тбилисы паддзахадон консерватори. Ирон адæмон музыкалон сфæлдыстад тынг хорз чи зыдта, уыцы æрыгон лæппуйы æрбацыдæй бæрæг фæхъæздыгдæр ансамблы репертуар. Программæйы скондмæ бацыдысты куыд адæмон зарджытæ, афтæ ирон æмæ советон композиторты зарджытæ дæр. Ранæуæггонд æрцыд кæфтыты программæ дæр. Æлборты Феликсы разамынадæй ансамблы гастролтæ æнтыстджынæй цыдысты Советон Цæдисы бирæ горæтты. Фыццаг сæ балц акодтой горæт Сочийыл æмæ уый фæстæ концерттимæ æрзылдысты Краснодар, Ростов, Воронеж, Липецк, Тамбов, Рязань, Мæскуы, Ленинград, Выборг, Калининград, Минск, Гродно, Брянск, Калуга æмæ æндæр горæтты.

Фыццаг хатт нæ уарзон ансамбль Мæскуыйы концерт радта 1962 азы. Уæд концертмæ æрбацыдысты Советон Цæдисы Культурæйы министрады минæвæрттæ сæ сæргъ министр Екатерина Фурцева æмæ Мæскуыйы хицауады уæнгтæ.

Ансамблы райрæзты хъуыддагыл, афтæ ма ирон музыкалон æмæ хореографион аивад раразмæ кæныныл бирæ тыхтæ бахардз кодта Саулохты Мэлс дæр. Уый рæстæджы та «Симд» гастролты уыд Дард Хурыскæсæны горæттæ Хабаровск, Сахалин, Приморск æмæ æндæрты. «Симд» ма «æрсимдта» Архангельскы, Куйбышев, Саратов, Пенза, Коми æмæ та ногæй Мæскуыйы. Ансамблы арæхстдзинад æмæ курдиатджын артистты тыххæй райдыдтой фыссын бирæ раззагон газеттæ æмæ афтæмæй сæ кадыл æфтыдис кад, сæ ном айхъуыст дунейыл. Зæгъæм, 80-æм азты паддзахадон ансамбль концерт равдыстой Хуссар Азийы цалдæр боны дæргъы æмæ афтæмæй ирон культурæ популяризаци кодтой. Арæх-иу афтæ уыдис æмæ-иу фестивалты рæстæджы иу боны мидæг «Симд»-ы бахъуыд цалдæргай концерттæ радтын.

«Симд»-ыл дзырд куы фæцæуы, уæд æгас Ирыстоны дæр æрæмысынц курдиатджын кафæг, хореограф æмæ педагог, ГССР-йы сгуыхт артист Гаглойты Хазбийы ном. Уый ирон хореографийы аивады райрæзтмæ бахаста стыр бавæрд. Абон дæр ма нæ хистæр фæлтæр тынг хорз хъуыды кæнынц уымæн йе уæнгты конд, йæ диссаджы фезмæлд кæцыфæнды ирон кафты дæр. Уый ирдæй кæм акафыд, уыдон уыдысты «Азау», «Горский танец», «Нарты кафт», «Хъаматимæ кафт», «Аджайраг кафт» «Фыййæутты кафт» æмæ бирæ æндæрты. Йæ профессионализм æмæ бæрзонд актерон дæсныйад, стæй йе стыр курдиаты руаджы, кæцыфæнды концерт дæр Гаглойты Хазбийы хайадистæй кæддæриддæр уыд стыр æнтыстджын. Хазбийæн æрдзæй ратгæ курдиат уыд, ирон кафтæн гуырд фæцис æмæ адæмы уарзон абон дæр уымæн у.

Абон легендарон «Симд»-ы раивта æндæр фæлтæр. Уыйн дарддæр кæны сæ раздæры коллегæты архайд æмæ сын куыд æмæ цас гæнæн ис, уымæй популяризаци кæнынц ирон аивад. Фæстаг рæстæджыты ансамбль цы фæндæгтыл рацыд, уый тыххæй нæ дзурдзыстæм, фæлæ сын сæ юбилейы цытæн нæ газеты коллектив зæрдиаг арфæтæ кæны. «Симд»-ы кад дæлæмæ куыд нæ уадзой, ахæм арфæ сæ уæнт!

ЦХУЫРБАТЫ Лариса