Цардуаджы ахсджиаг бæрæгбон
12 декабры Уæрæсейы Федерацийы æппæт адæмтæ банысан кодтой Уæрæсейы Федерацийы Конституцийы бон.
Уæрæсейы паддзахады историйы бирæ хæттыты фæлвæрдтой Конституцитæ райсын. Министртæ Голицын æмæ Панины фæндыдис конституцион монархи бакæнын æмæ сын нæ бантыст, император Александр I-аг хъавыдис Конституци райсын, фæлæ цæмæдæр гæсгæ ныууагъта уыцы хъуыды.
Фыццаг паддзахадон закъæттæ та фыст æрцыдысты М. Сперанскийы къухдариуæгадæй 1832 азы. 1906 азы ныммыхуыр кодтой «Паддзахадон фæтк фæхуыздæр кæныны тыххæй» Николай II-ы Манифест. Фактон æгъдауæй уый ссис Уæрæсейы фыццаг Конституци.
Советон дуджы Уæрæсе райста 4 конституцийы. Фыццаг Конс-титуци Октябры революцийы хæдфæстæ — 1918 азы æмæ уый бын-уриуæг кодта кусæг адæмы декларацийыл, сфидар кодта Пролетариаты диктатурæ, бæстæйæн хъуамæ хицауиуæгад адæймагы эксплуатацийы ныхмæ рацыдис.
УСФСР-йы дыккаг Конституци райстой 1925 азы, арæзт Советон Цæдисы скондмæ кæй бацыд æмæ республикæйы закъондæттынад Цæдисон закъондæттынадмæ кæй ракодтой, уый фæстиуæгæн.
Æртыккаг Конституци та райстой 1937 азы 21 январы, 1936 азы ССР Цæдисы конституцийы ног документы фæстиуæгæн. Уымæ гæсгæ, Уæрæсейы Социалистон Федеративон Советон Республикæ ивд æрцыд Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæмæ, уыимæ иумæ ма ацы иумæйаг æвзæрстытæ хъуамæ уыдаиккой сусæг хъæлæсæппæрстимæ.
Цыппæрæм Конституци дæр райстой 1978 азы — ССР Цæдисы 1977 азы Конституцийы фæстиуæгæн. Æвдыст дзы цыдис республикæйы «размæдзыд социализмы этапы».
Æппынфæстаг, фæндзæм Конституци райстой 1993 азы 12 декабры, 1990-1991 азы Советон Цæдис ныппырх æмæ республикæтæ иууылдæр, уыцы нымæцы Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæ дæр сæ паддзахаддзинады суверенитетты тыххæй декларацитæ райстой.
Ног Конституцийы фарс рахæцыдысты, хъæлæсæппæрсты хайад чи иста, уыдоны 58,43 проценты. Бындурон документ йæ тыхы бацыдис уыцы азы 25 декабры.
1990 азы 12 июны УСФСР-ы Адæмон депутатты съезд райста Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæйы паддзахадон суверенитеты тыххæй Деклараци. Уым фыццаг хатт ныффыстой ног Конституцийыл бакусыны тыххæй. Текстыл куыстой иу минæй фылдæр авторы 3,5 азы дæргъы. 1993 азы ноябры документмæ фæстаг барасткæнинæгтæ бахаста Уæрæсейы уæды президент Борис Ельцин. Конституцийы снысан кодтой паддзахадон арæзтады принциптæ, УФ æмбæстæгты бартæ, сæрибардзинад æмæ хæслæвæрдтæ. Конституци дыууæ хатты космосы дæр уыд.
2020 азы æппæтадæмон хъæлæсæппæрсты руаджы УФ Конституцимæ цы ахсджиаг ивындзинæдтæ бахастой, уыдон тынг фæа-хъаз сты Уæрæсейы авторитетæн. Уыцы ивындзинæдтæ хорзæрдæм æндавынц социалон гарантитыл, бинонты хъахъхъæныныл, сывæллæттыл аудыныл æмæ бирæ æндæр хорздзинæдтæ аразыныл. Ацы ивындзинæдты руаджы ноджы сфидар Уæрæсейы Федерацийы суверенитет.
Æрæджы мыхуыры фæзынд УФ Сæйраг закъон ног редакцигондæй. Уым æвдыст сты, фæстаг рæстæджы Уæрæсейы ахсджиаг историон цаутæ. Референдумты фæстиуджытæм гæсгæ, Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацыдысты ног регионтæ — Донецк æмæ Луганскы адæмон республикæтæ, Херсон æмæ Запорожьейы облæсттæ. Уыцы регионтæ сфидар кодтой УФ Конституцийы, æмæ сæ цæрджытæ дæр систы Уæрæсейы Федерацийы æххæстбарджын æмбæстæгтæ. Знон уыцы регионтæ фыццаг хатт банысан кодтой УФ Конституцийы бон.
Стыр хъыгагæн, ныртæккæ регионты кæцыдæр хæйттæ сты Ук-раинæйы фашистон режимы оккупацийы бын. Кæй зæгъын æй хъæуы, уавæр рараст кæнинаг у. Уый сæраппонд Уæрæсе архайы уыцы регионтæ украинаг оккупацийæ ссæрибар кæнын.
Уæрæсейы Федерацийы Конституци æцæгæлон нæу Хуссар Ирыстоны адæмæн. Уый у Хуссар Ирыстоны Конституци дæр, уымæн æмæ Хуссар Ирыстоны цæрджыты фылдæр хаймæ ис уæрæсейаг æмбæстагдзинад. Уыимæ иумæ, Хуссар Ирыстон 20 азы бæрц хæстон уавæрты куы уыд, Гуырдзыстоны фашизмы ныхмæ куы тох кодта, уæд Уæрæсейы Федерацийæ Хуссар Ирыстонмæ цыд финансон æххуыс. 2008 азы августы Уæрæсе куынæг нæ бауагъта хуссайраг ирæтты. Уæрæсейы Федераци банымадта Хуссар Ирыстоны паддзахадон хæдбардзинад æмæ уæдæй фæстæмæ нæ республикæ æндидзы æфсымæрон Уæрæсейы Федерацийы æххуысæй.
Кæй зæгъын æй хъæуы, ууыл нæ фесты Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæсейы Федерацийы ахастытæ. Уæрæсейы Федераци æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны ’хсæн къухтæ фыст æрцыд Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй бадзырдыл. Сæ къухтæ йыл æрфыстой Уæрæсейы Федерацийы Президент Владимир Путин æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Президент Тыбылты Леонид. Æхсæнведомствойон сразыдзинæдтæ фæрцы мыздтæ фылдæр кæнынц бюджетон организациты кусджытæн.
Абон кæд Уæрæсейы ныхмæ исынц алыгъуызон экономикон æмæ политикон санкцитæ, уæддæр зындзинæдтæ æвзаргæйæ æххуыс кæны Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон къабазы райрæзтæн. Уыимæ иумæ ма, Уæрæсейы Федераци хъахъхъæны Хуссар Ирыстоны арæнтæ.
Сæ рады Хуссар Ирыстоны хъæбатыр фырттæ бархийæ ацыдысты æмæ тох кæнынц Уæрæсейы ног территоритæ фашисттæй ссæрибар кæныны тыххæй.
Осиаты Индирæ
