Хуссар Ирыстон абон нысан кæны йæ ног историйы ахсджиаг бонтæй сæ иу. Паддзахады сæйраг закъон – бæстæйы Конституци – æппæтадæмон референдумы фæстиуæгæн ист æрцыд 2001 азы 8 апрелы æмæ ссис бæстæйы конституцион-барадон рæзты сæйраг этаптæй сæ иу. Уæды онг дæр демократон æмæ барадон паддзахад аразыны фæндагыл хæст Хуссар Ирыстоны архайдта Сæйраг закъон, кæцы ист æрцыд 1993 азы 2 ноябры. Уæдæй фæстæмæ дæр Республикæ цард æмæ рæзт аст азы дæргъы, фæлæ 2001 азæй фæстæмæ ног – Сæйраг закъонмæ гæсгæ бæрæг æрцыдысты конституцион закъоны бындуртæ, бартæ, сæрибардзинæдтæ, адæймаг æмæ æмбæстаджы хæстæ, арæзт æмæ биноныг æрцыдысты Республикæйы разамынадон структурæтæ. Уым бæрæг æрцыд Хуссар Ирыстоны демократон нормæтæ барадон æгъдауæй бафидар кæнын æмæ Республикæйæн фидар æрцыд йе статус, куыд хæдбар паддзахад, афтæ.
Паддзахады Сæйраг документ райсыны боны цытæн нын сæ хъуыдытæ радзырдтой – политикон парти «Ныхас»-ы сæрдар, Парламенты депутат Бесаты Зитæ:
– Нæ паддзахады Конституцийæн стыр нысаниуæг ис. 2001 азы 8 апрелы цы Конституци ист æрцыд, уый нысаниуæгджын у, уымæн æмæ сбæлвырд кодта разамынады ног формæтæ, сбæлвырд кодта территориалон арæзтад, политикон режим, ома систæм президентон республикæ, демократон барадон паддзахад. Уый лæмбынæг адих кодта закъондæттынадон, æххæсткæнынадон æмæ тæрхондонон къухдариуæгады æххæстбартæ.
Уый агъоммæ 1993 азы цы Конституци ист æрцыд, уый уыд Советон Цæдисы ныппырхы æмæ Хуссар Ирыстоны Уæлдæр советы рæстæджы. Уæд Уæлдæр совет æххæст кодта æххæсткæнынадон æмæ закъондæттынадон къухдариуæгады къабаз. 2001 азы ист Конституци та нысанмæздæхтæй, куыд ма йæ банысан кодтон, уымæ гæсгæ раст адих кодта хицауиуæгады хæстæ. Цы демократон режим уæвынад кодта, уый фадат лæвæрдта паддзахадæн демократон принциптæм гæсгæ рæзынæн, кæцытæ бæлвырд уыдысты Конституцийы.
Иумиагæй сисгæйæ, Конституци махæн алырдæм тасаг у – уымæн æмæ ист куы æрцыд, уæдæй фæстæмæ йæм хаст цæуы ивындзинæдтæ. Уый дæр у цардæгас организм, хорз æй зонæм, нысаниуæгджын кæй у нæ паддзахад æмæ йе ‘мбæстæгтæн, æмæ йын кæй ис уæлдæр юридикон тых. Æмæ æппæт закъонон æмæ дæлзакъонон акттæ хъуамæ æнгæс уой Сæйраг закъонимæ.
Паддзахадон хицауиуæгады æмæ бæрнон адæймæгтæ хъуамæ æххæст кæной сæ сæйраг хæстæ, уымæн æмæ паддзахадон аппараты цы кусджытæ кусынц, уыдон сæхи дæнцæгæй хъуамæ уынын кæной нæ паддзахады цы нормæтæ архайынц, уыдон æххæст кæнын кæй хъæуы, уæлдайдæр та Конституцийы – уымæн æмæ уый у Республикæ Хуссар Ирыстоны Сæйраг закъон.
Национ политикæ, культурæ, дин æмæ информацион фæрæзты фæдыл парламентон комитеты сæргълæууæг Дьяконты Амиран:
– Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституци райсыны боны тыххæй æз арфæ кæнын нæ бæстæ æмæ нæ æмбæстæгтæн!
Хуссар Ирыстоны уыд Конституци æххæст кæныны дыууæ формæйы. Конституцимæ гæсгæ фыццаг уыд парламентон республикæ. Æмæ 2001 азы цы Конституци ист æрцыд, уымæ гæсгæ паддзахадæн къухдариуæггæнæг ссис Президент.
Иумиагæй сисгæйæ та Конституци хъуамæ дзуапп дæтта нырыккон æхсæнады домындзинæдтæн, уый хъуамæ ноггонд цæуа æмæ сæйраг у, цæмæй архайа æхсæнады, æмбæстæгты æмæ Республикæйы хæрзæбонæн.
Беджызаты Хъамбол, песиисæг:
– Конституци ахсджиаг документ у размæдзыд паддзахадæн. Конституцийы фыст бартæ æмæ хæстæ хъуамæ нæ зæрдыл дарæм æмæ сæйраг та сæ æххæст хъуамæ кæнæм. Закъæттæ ахсджиаг сты, уыдон нын æххуыс кæнынц фæтк хъахъхъæнынæн, адæймаджы хуыздæр моралон æргъад-тæн аргъ кæнынæн.
Сæйраг закъон хъуамæ алчидæр зона, уымæн æмæ нæ Конституци у вазыгджын историон этап æмæ нæ Республикæйы сырæзты дæргъвæтин фæндаг. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, мах хъуамæ кæрæдзимæ аудгæ ахаст æвдисæм, хъахъхъæнæм нæ Райгуырæн бæстæйы интерестæ – уыдон се ппæтдæр фыст сты Конституцийы.
Кæцыфæнды паддзахадæн дæр йæ Конституци у бæстæйы къухдариуæгады системæ, политикон æмæ экономикон цардуаг, идеологи æмæ паддзахаддзинады æндæр аспектты бындур, кæцытыл арæзт цæуы паддзахад. Уымæ гæсгæ 2001 азы 8 апрелы Хуссар Ирыстоны цы Сæйраг закъон ист æрцыд, уый бындур æрæвæрдта республикæйы рæзты бæрæг перспективæтæн. Хъысмæтхæссæн рæстæджы Хуссар Ирыстоны паддзахаддзинад рæзын æмæ фидар кæныны хъуыддаджы уымæн ахсджиаг бынат ис. Æмæ ма иу хъуыддаг – Конституци райсынæй фæстæмæ уымæ хаст æрцыд би-рæ ивындзинæдтæ, уыдонæй фæстаг рæстæджы уыд Конституцийы текстмæ æмбарынад «Паддзахад Алани» бахæссын дæр.
Ныртæккæ бирæ дзурæн ис ууыл, бæстæйы Конституци хорз у æви кæронмæ арæзт нæу, ууыл. Фæлæ иумиагæй сисгæйæ, йæ уæвынадæй фæстæмæ раст æмæ æууæнкджынæй лæггад кæны Республикæйы адæмæн, у нæ паддзахады астæумагъз.
КЪÆБУЛТЫ Маринæ
