Цалдæр боны размæ инаугураци уыд Аргентинæйы ног сæвзаргæ президент Хавьер Милейæн. Цытджын мадзалмӕ, ӕгӕрыстӕмӕй, ныццыд Зеленский дӕр. Ӕмӕ йӕ ныццыд хуымӕтӕджы нӕу – лӕмбынӕг куы ӕркӕсӕм, уӕд сӕ кӕрӕдзийӕ бирӕ ницӕмӕй хицӕн кӕнынц.
Ног президент йæхи хоны сæрибарыл тохгæнæг, реформатор. Йæ æвзæрстыты агъоммæ компанийы дзырд дæтта, паддзахадон хæрдзтæ 40% бæрц кæй фæкъаддæр кæндзæн. Куы-иу æй афарстой, цы амæлттæй, зæгъгæ, уæд-иу дзуапп радта, фыццаг рады кæй фæкъаддæр кæндзынæн министрадты нымæц. Митингтæм-иу кæддæрты бацыд хырхимæ дæр æмæ уымæй æвдыста йе ‘ртхъирæнтæ, ома президент куы суон, уæд госаппараты бирæнымæц кусджыты фæсурдзынæн.
Уымæй уæлдай ма ног президенты нæ фæнды хорз ахастытæ аразын Уæрæсе, Китай æмæ Бразилиимæ. 1 январы Аргентинæ хъуамæ бахызтаид æхсæнпаддзахадон ӕнӕформалон баиугонд БРИКС-ы скондмæ, фæлæ Хавьер Милей нал разы кæны уыцы хъуыддагыл. Аргентинæйы ног разамынад йæ фидæн бæтты æрмæстдæр АИШ, Израиль æмæ Ныгуылæйнаг бæстæтимæ. Зын базонæн нæу, кæй æхцаты фæрцы рамбылдта æвзæрстыты дæр. Бæрæг куыд у, афтæмæй Аргентинæ иууыл къаддæр цыппар азмæ суыдзæн хæрамдзаст бæстæ, кæд сæм уæдмæ паддзахадон фæфæлдæхт нæ уа æмæ се ‘дылыдзæф президенты ма фæсурой.
Лæмбынæг куы æркæсæм, уæд бæрæг у, америкæйаг æвзарæн технологитæ та радон хатт кæй фæуæлахиз сты. 2-3 азы размæ Милейы ничи зыдта æмæ йын ныр цæрджыты фылдæр хай схъæлæс кодтой. Фыццаг уал æй æвдыстой алыгъуызон телеканалты алæвæрдты, ток-шоуты – йæ рейтинг ын хи-зын кодтой. Йæ конкуренттæ йæ ницæмæ дардтой, ома йын уæддæр хъæлæс ничи ратдзæн. Фæлæ фæрæдыдысты. Уый Зеленскийæ дæр афтæ дзырдтой.
АИШ-ы бæллиц уыд, цæмæй Аргентинæйы цы политикон системæ ‘рфидар, уый скуынӕг кӕной æмæ дзы сæхи коммæгæс адæймаджы сæвæрой. Уымæн æмæ раздӕры разамынад Аргентинæйы бангом кодта АИШ-ы цыфыддæр знæгтæм – Уæрæсемæ æмæ Китаймæ, æмæ ма ноджы БРИКС-ы уæнг дæр хъуамæ суыдаид. Уымæ гæсгæ президентон æвзæрстытæн рахицæн кодтой дзæвгар æхцайы фæрæзтæ. Фæлæ ма хъуыд аккаг кандидат ссарын дæр æмæ уый дæр сæ къухты бафтыд.
Америкæйаг политтехнологтæ анализ саразыны фæстæ æрцыдысты ахæм хъуыдымæ, ома аргентинæйаг цæрджытæ æнцон фæсайæн не сты æмæ хъæуы украинаг методæй спайда кæнын. Кандидатæн равзæрстой телевизион быдзæу Милейы, цæмæй загъдгæнаг уагахастæй, æхсæнадон æгъдæуттæ æмæ нормæтæ халгæйæ, йæ ном айхъуыса. Уымæн æмæ эпотажон адæймаг йæхимӕ æркæсын кæны адæмы йе ‘дылы митæй æмæ ма стæй фæхъæуы æрмæстдæр корректировкæтæ бахæссын æвзæрстыты агъоммæ программæмӕ. Ахӕм хъуыддӕгты АИШ-ӕй фылдӕр фӕл-тӕрдзинад иунӕг бӕстӕмӕ дӕр нӕй.
Милей кӕд ӕдылыдзӕф у, уӕддӕр ӕм ораторы курдиат ис ӕмӕ уымӕй йӕхимӕ лвӕста адӕмы, уӕлдайдӕр та ӕрыгӕтты. Хъӕздыджыты ӕмӕ чиновникты хуыдта «каста» ӕмӕ сӕм ӕртхъирӕнтӕ кодта, ома уыл мӕ бон куы цӕуид, уӕд уӕ фӕсурин. Ӕртхъирӕн ма кодта Централон бангмӕ дӕр сӕхгӕнынӕй, национ валюта «песо» та америкӕйаг «долларӕй» баивынӕй. Стӕй министрадты нымӕц дӕр хуыдта ӕгӕр бирӕ, ома кусгӕ ницы кӕнынц ӕмӕ сӕ дарын цы пайда у. Уӕлдай активон уыд социалон хызӕджы, цыран йӕхирдӕм здӕхта фӕсивӕды. Ӕвзарджытӕн ӕмбарын кодта, ома мӕ фӕндиӕгтӕ куы сӕххӕст уой, уӕд аргентинӕйаг адӕм бирӕ хуыздӕр райдайдзысты цӕрын. Ӕвзӕрстытӕ йӕ куыд равдыстой, афтӕмӕй Милей фӕуӕлахиз ӕрыгӕтты хъӕлӕсты фӕрцы. Кардзыд гоймӕгтӕ гӕды ныхӕстыл нӕ баууӕндыдысты, фӕлӕ фӕсивӕды зӕрдӕмӕ рӕсугъд ныхӕстӕ фӕцыдысты.
Инаугурацийы хӕдразмӕ Милей фӕуазӕг АИШ-мӕ ӕмӕ сын ныфс бавӕрдта, ома ‘ввахс рӕстӕджы Аргентинӕйы БРИКС-ы сконды ничи фендзӕн. Дыккаг кусӕгон балцы та фӕнд кӕны Израилмӕ ныццӕуын.
Ӕввахс азты мах ӕвдисӕн уыдзыстӕм аргентинӕйаг ӕмбӕстӕгты хъизӕмӕрттӕн – сӕ политикон авантюрист сын сӕ экономикӕйӕн хъавы «шокон терапи» саразынмӕ. Цы экономикон экспериментты кой кӕны Милей, уыдон экономистты хъуыдымӕ гӕсгӕ цӕрджыты хуыздӕр цардмӕ не ркӕндзысты. Зӕгъӕм, Милейы фӕнды ӕппӕт паддзахадон уагдӕттӕн ӕмӕ куыстуӕттӕн приватизаци саразын, паддзахадон кусджыты бӕрӕг хай арвитын куыстытӕй, ӕхсӕнадон транспортӕн, ӕрдзон газӕн, донӕн, электрон рухсӕн паддзахадон субсидитӕ фӕкъаддӕр кӕнын, ахуырады, ӕнӕниздзинады ӕмӕ ӕндӕр социалон къабазты реформӕтӕ ӕрӕхгӕнын… Ома, мӕгуырты цард ноджы хъуамӕ февзӕрдӕр уа. Приватизацийы рӕстӕджы та дзы чи фӕпайда кӕндзӕн, уый дӕр бӕрӕг у – АИШ ӕмӕ иннӕ ныгуылӕн бӕстӕтӕ. 90-ӕм азты Уӕрӕсейы приватизаци ауадзыны хъуыддаг нырма рох никӕмӕй у.
Милей комкоммӕ дзуры адӕмӕн, ома уӕ фӕрныгад бӕрӕг фӕкъаддӕр уыдзӕн эко-номикон реформӕты рӕстӕджы, уыдзӕн бюджетон дефицит, ӕххормагдзинад, мӕ-гуырдзинад. Фӕлӕ, зӕгъгӕ, бафӕразын хъӕуы.
Аргентинӕйы проблемӕтӕм куы ӕркӕсӕм, уӕд сын сӕйраг сӕрниз у Дунейы валютон фонды кредит – 44 миллиард доллары. Сӕ бон ӕй фидын нӕу ныр цалдӕр азы дӕргъы ӕмӕ сӕ ӕфтиӕгтӕ иууылдӕр ацы кредиты проценттӕм цӕуынц. Ӕниу сын ӕрмӕст уыцы кредит нӕу фидинаг, абоны бон сӕ хӕстӕ хӕццӕ кӕнынц 404 миллиард доллармӕ. Аргентинӕйы 1980-ӕм азты кӕрон уыд экономикон кризис ӕмӕ уӕдӕй фӕстӕмӕ сӕ къахыл нал слӕууыдысты. Ныгуылӕн бӕстӕты бангтӕ сын радгай кредиттӕ фӕлæвæрдтой ӕмӕ сӕ абоны онг нал суӕгъд кодтой, сӕхицӕн сӕ цагъайрӕгтӕ сарӕзтой. Ирон ӕмбисонд куыд у – «хӕрӕг кусы ӕмӕ бӕх хӕры».
Аргентинӕйы 30 азы дӕргъы уыйбӕрц экономикон кризистӕ уыд ӕмӕ йӕ цӕрджытӕ сӕ фӕллой песоты нал уӕндынц ӕвӕрын ӕмӕ уымӕ гӕсгӕ азӕй-азмӕ сӕ валютӕ асламдӕр кӕны, инфляци та – фылдӕр. Цӕрджыты 40% сты фырмӕгуыр ӕмӕ Милейы реформӕты рӕстӕджы сӕ нымӕц, ӕвӕццӕгӕн, фӕфылдӕр уыдзӕн. Ахӕм уавӕрты социалон протесттӕн ӕнӕфӕзынгӕ нӕй. 6 декабры ног президент йӕ фыццаг указӕй фӕкъаддӕр кодта министрадты нымӕц – 18 министрадӕй ма дзы фӕуагъта ӕрмӕстдӕр аст. Ӕхгӕд ӕрцыдысты ахӕм ахсджиаг министрадтӕ, куыд ахуырады, ӕнӕниздзинады ӕмӕ ӕндӕр вазыгджын къабазтӕ.
Централон банг сӕхгӕныны кой нал скодта, социалон ӕххуыстӕ дӕр нырма сӕ тыхы ныууагъта. Инфляцийы ныхмӕ тох кӕныны тыххӕй дӕр дзурын райдыдта уӕлӕнгайдӕр, ома уал фыццаг хъӕуы экономикӕ сфидар кӕнын, стӕй та инфляцимӕ хъус ӕрдарын. Уӕрӕсе ӕмӕ Китаимӕ ӕмахастыты тыххӕй дӕр ын зондамонджытӕ фӕци ӕмӕ ныр карзӕй нал дзуры, фӕлӕ зӕгъы, ома нын пайда чи уа, уыдонимӕ кусдзыстӕм. Ӕмӕ йӕ кусын та бирӕ хъӕудзӕн. Ацы аз сӕм инфляци ахызт 180%-ӕй, бюджеты дефицит дӕр сӕм у егъау.
Фидарӕй зӕгъӕн ис, Милей-кандидат ӕмӕ Милей-президент кӕрӕдзийӕ цӕхгӕр кӕй хицӕн кӕндзысты. Ахӕм уавӕры уыд цалдӕр азы размӕ Бразили дӕр, АИШ дзы Болсонаруйы куы сӕвӕрдта президентӕй, уӕд. Уый дӕр ӕвзӕрстыты размӕ бирӕ цыдӕртӕ дзырдта карзӕй, ӕртхъирӕнтӕ дӕр кодта, фӕлӕ стӕй йӕ къахдзӕфтӕ, йӕ политикӕ та ӕндӕрхуызон уыдысты. Уымӕн ӕмӕ царды домӕнтӕ ӕмӕ уавӕртӕ хынцын фӕхъӕуы.
Милеймӕ хорз ахастытӕм нӕй ӕнхъӕлмӕ кӕсӕн, йӕ куратортӕ йын куыд дзурой, афтӕ архайдзӕн. Ныгуылӕны бӕстӕты та фӕнды, цӕмӕй Латинаг Америкӕйы бӕстӕтӕн ма уа хорз ахастытӕ Уӕрӕсеимӕ. АИШ-ы дӕр тагъд президентон ӕвзӕрстытӕ уыдзысты, ӕмӕ йӕ фӕстиуджытӕ ӕнӕмӕнг бандавдзысты Аргентинӕйыл дӕр. Экспертты хъуыдымӕ гӕсгӕ Аргентинӕ Милейы сӕргълӕудӕй Уӕрӕсеимӕ бастдзинӕдтӕ бынтон нӕ аскъуындзӕн, уымӕн ӕмӕ уӕд ӕгӕр бирӕ фӕзиан кӕн-дзӕн. Рӕстӕгмӕ уал суыдзӕн нейтралон бӕстӕ.
Джиоты Алыксандр
