Ирон национ культурæйы рæзты фæндæгтыл чи дзура, чи куса, уый нæ ахиздзæн зынгæ зарæггæнæг, Гуырдзыстоны республикæйы сгуыхт артист, Цæгат Ирыстрны АССР адæмон артист Плиты Никъайы фырт Грисы иувæрсты.
Уый, зæгъæм, уымæн æмæ Грисы ном йæ рæстæджы нæргæ кодта дыууæ дих Ирыстоны къуымты. Ирыстоны ансамблты репертуартæ хъæздыг уыдысты Грисы хъайтарон, стæй уæд лирикон зарджытæй дæр.
Грис Дæллаг Рукъаг уыд, хæдзарвæндагæй сæ хуыдтой Паулетæ. Лæгджын хæдзарвæндаг уыдысты, уæздан, хæдæфсарм бинонтæй сæ зыдтой æгас Дзауы ком, уæлдайдæр та Цъалагом.
Хæдзарвæндаджы ном та сæйраджыдæр, ныхъхъæр, ирон зарæджы хъæздыг къæбиц сæ къуымы кæй уыдис, уымæй дæр. Зæгъæм æй æргомдæрæй – хæдзарвæндаг æрдзæй рахаста диссаджы хъæлæсы хатт, бинонтæ се ‘ппæт дæр уыдысты хъуытаз хъæлæсты хицæуттæ.
Галаты Барис сæ рахуыдта хъæууон зарджыты ансамбль. Уыдон уыдысты æфсымæртæ Плиты Сачино, Уасикъо, Къола, Никъа, Грис, сæ хо Уæлгъа. Сæ фыд Пауле йæ диссаджы зæнæгимæ цас фæцард, уый бæлвырд нæу, кæй ранымадтон, уыдонимæ та мæхæдæг уыдтæн зонгæ.
Рукъгомы абоны бон дæр диссагæн хæссынц ацы хæдзарвæндаджы. Изæры, дам-иу куы рабадтысты, ирон зарджытæ, дам-иу куы самадтой, уæд, дам, сæм æнæхъæн Рукъгом хъусынæй не ‘фсæст. Афтæмæй сæ æрыййæфта Галаты Барис, цы зарджтæ сæ ныффыста, уыдон сты иу 50 фыл-дæр.
Рукъгом стæнæг, сфæлахс, Паулейы нæргæ хæдзарæй ма баззадысты йæ дуртæ. Хистæр фырт цардагур фæлыгъд, цард Тарскæйы хъæуы, ныгæд дæр уым æрцыд. Баззад ын 3 фырты æмæ 3 чызджы. Чызджытæ рацыдысты тынг хорз фæндырдзæгъдджытæ. Кæстæр хо Насти дзæвгар азты фæкуыста фæндырдзæгъдæгæй ансамбль «Симд»-ы, стæй та – хæдархайгæ къордты Цхинвалы. Уасикъо æмæ Къола фæцардысты Ручъы, ныгæд дæр уым сты. Никъа йæ рæстæджы дзырддзæугæ лæг уыд, куыста хъæусоветы сæрдарæй, байсæфт 1937 азы. Кæстæр фырт Грисы фæндæгтæ даргъдæр æмæ вазыгджындæр рацыдысты. Хъæууон скъолайы ныхъхъæр йæ ном ирон историон хъайтарон зарджытæй. Нæ ансамбль «Симд»-ы райдыдта кусын йæ байгомæй фæстæмæ.
Æмбисондæн басгуыхт сæ хо Уæлгъа. Уый Грисы хистæр уыд, чындзыдзыд уыдис Брытъатæм Слантæм, уыдис нæ ансамблы солист Сланты Ботазы фыды мад. Сылгоймаг уыд зарæггæнæг, уæйыг хъæлæсы хицау, йæ уæлмæрд ис Згъудеры.
Нæ ныхас дарддæр уыдзæнис зæнæджы кæсдæр Грисыл, уый райгуырд 1909 азы. Фæцард 66 азы. Уыдонæй 50 азæй фылдæр схай кодта хæдархайгæ къордты куыстæн, уæлдайдæр та ансамбль «Симд»-æн.
Йæ царды фæстаг азты ацыд цæрынмæ Цæгат Ирмæ. Уым дæр дзæвгар азты акуыста Ногиры хъæуы клубы разамонæгæй. Сарæзта дзы зарджыты къорд, Цæгат Ир сæ цæст кæуыл æрывæрдтой, ахæм къорд. Грисæн та йæ мæрдон сыджыты хай ис Дзæуджыхъæуы, Гæдиаты уынджы кæрон уæлбыл цы уæлмæрд ис, уым.
Грисы лæггæдтæ йæ Ирыстонæн дзæвгар æмæ зынаргъ сты. Йæ ном советон дуджы нæргæ кодта, ансамбль «Симд»-ы фидыц уыд, арæх уыдысты радиоралæвæрдтæ ахæм сæримæ «Зары Плиты Грис». Ахæм ралæвæрдтæ уыдис Чилæхсаты Пирузыл, Мамиты Дмитрийыл, Джыккайты Акимыл, Годжыцаты Исахъыл æмæ æнд. Исахъæй дарддæр, иннæтæ уыдысты зарды къорды цæдисон æмбæлттæ, кæд арæх иугæйттæй дæр зарыдысты, уæддæр.
Советон Цæдисы ныппырхимæ бафынæй сты ацы зарæггæнджытæ дæр, чи ма сæ хъуыды кæны, уыдон сцъус сты, ничи дæр сæм хъусы, ничи дæр сыл тыхсы.
Фæрнæй зарæнт абоны зарæггæнджытæ, фæлæ худинаг æмæ æгады хъуыддаг у Иры фæлтæрæн адон ферох кæнын. Абоны уонг Чермены зарæг Грисы хуызæн ничи ныццæлхъ ласта, «Гæды къуыммæ бауади» («Чепена») Грисы хуызæн ничи загъта.
Сæры хъуын арц фесты йæ хъæлæсы уагæй
Йæ рæстæджы Грисыл рæстмæ загъд ницы ‘рцыд, ахæм практикæ нæдæр уыдис æмæ абоны бон нæ къухы бынтон кадавар æрмæджытæ ис Грисы тыххæй. Абоны фæлтæр Грисимæ йе ‘мбæлтты хъуыддæг-тæ дæр кæй нæ зонынц, уый мæгуырау хъуыддаг у.
Плиты Грисимæ, стæй йе ‘мбæлттимæ (Аким, Пируз, Димитр, Исахъ) хорз зонгæ уыдтæн, сæ зарджыты сын абон дæр хъуыды кæнын. 1957 азы ирон аивады декадæ Тбилисы куы уыд, уæд мæ Грис акодта йе-мæ, дыккæгæм курсы студент уыдтæн, афтæмæй.
Тбилис уæды хуызæн йæ цæст никуы æрæвæрдта нæ ансамблыл, йæ кафт æмæ йæ зардыл, ацы къорд уæд систы Гуырдзыстоны Республикæйы сгуыхт артисттæ.
Мæхицæй цы зæгъон: Грисы зарджытæм хъусгæйæ, æз абоны бон дæр зонын ирон хъайтарты, канд сæ нæмттæ æмæ сæ мыггæгтæ нæ, фæлæ ма цы равдыстой царды, уыцы хъуыддæгты дæр.
Абоны бон дæр Грисы фарсмæ кæй æрывæрæм, нæй ахæм домбай, хъаруджын хъæлæсы хицау. Сæры хъуынтæ арц фестынц, Грис куы фæзары Чермены, Хазбийы, Тотырадзы, Таймуразы, Аслæмбеджы, Акимы, Мæхæмæты, Дзыбыртт æмæ æндæр хъайтарон зарджытæ. Грисы хъæлæсимæ ногæй райгуырынц ацы уæйыгарæзт фæлтæр.
Адон æмæ ма æндæртæ сты кады зарджытæ. Кады зарджытимæ ирон адæм арæзтой худинаджы зарджытæ дæр. Тынг арæхстджын уыд Грис адон æххæст кæнынмæ дæр. Грис сæ куы фæзары, уæд сæ худинаг ныхъхъæр вæййы Ирыстоны къуымты (Цолайы зарæг).
Грисы лирикон зарджытæ абоныбон дæр никæимæ хæццæ кæнынц: «Чызгайы зарæг», «Муссæйы зарæг», «Софьяйы зарæг» æмæ æндæртæ, тынг ардтой фæндаг уарзæгой удты зæрдæтæм, фæлæ кæм сты?
Абон-бон дæр ирон фынджы фидыцыл нымад сты Грисы зарджытæ-«Уастырджийы зарæг», «Нæртон фысымты зарæг», «Айс æй, аназ æй», «Æйтты зарæг», «Дадийы зарæг». Грис куы зарыд, уæд ирон фынгты рæсугъддзинад йæхимæ хуыдта адæмы, чи-иу ын бахъырныдтаид, ахæмты.
Плийы фырт-иу куы систа «Рувыны зарæг», уæд-иу цæстыты раз сыстад адæмы æрдонг, æрбацæуынц рувгæ, сæ зардимæ хъуысы сæ къæпиты зæлланг. Уыцы зарæг, кæмдæр, абон рохуаты цы быдыртæ баззадысты, уым бафынæй.
Бирæтæ агурынц абоны бон Грисы «Чепена»-йы, фæлæ кæм ис, йæ лæдзæг æмæ гæдыйы кой ракæнынц, фæлæ уыдон Грисы уæттæн ницы бавæййынц.
Ирон кæфтытæ æгъуыстаджы кæфтытæ сты. Уыдоны ‘хсæнæй цæхæркалгæйæ æрттивы «Симд». Зынгæ французаг балетмейстер Серж Лифарг æй рахуыдта: «Симд – зæххон зæдты кафт». Галаты Барисы хъуыды та ахæм у: «Симд – подлинная жемчужина осетинского народного танце-вального искусства, по красоте и величию он занимает первое место среди осетинских народных плясок».
Абоны «Симд»-мæ ницы фау æрхæс-сæн ис, фæлæ йемæ Плиты Грисы зарæг кæй нал ис, уый йын йæ тых сæтты. Кæм дæ Грисы хъæлæс: «Æрсимут-ма тымбыл симдæй…Тымбыл симдæй, Нæртон симдæй».
Хъайтарон зарджыты æмрæнхъ, æрд-хæрæн уыд Грис ног дуджы зарджытæ æххæстгæнгæйæ дæр. Уыдон та уыдысты «Ленины зарæг», «Тохы зарæг», «Дыгуры партизанты зарæг», «Дриаты Антъоны зарæг», «Харебаты Исахъы зарæг», «Нартыхты Сосойы зарæг», «Цоциты Уасилы зарæг», æмæ æндæртæ.
Ирон æмбисонд ахæм баззад: «Зарæг хъырнæгæй фидауы». Уый раст у, фæлæ цæмæдæр гæсгæ, Грисы хъырнджытæ стæм хатт хъуыд, йæ хъæлæсы уаджы æппæт дæр уыд. Иууыл диссаг та уый уыд, æмæ-иу стæм хатт йедтæмæ заргæ-зарын Грисы музыкæ нæ хъуыдис, йæ хъæлæсы уаг-иу æй йæхæдæг рафидауын кодта.
Плиты Грисы стыр лæгдзинадыл нымад цыд иу стыр хъуыддаг – тынг хорз зыдта йæ адæмы хъæздыг сфæлдыстад, Нарты дуне, мадæлон æвзаджы фæзилæнтæ. Грисмæ хъусгæйæ, алчидæр фæлхатт кодта нæрæмон Къостайы ныхæстæ: «Дæ дзыхы дзырдæнæрæдыд, ныццæвы зæрдæйы кæрон».
Грисы фольклорон зарджытæ: «Уациллайы зарæг», «Цоппайы зарæг», «Уастырджийы зарæг», «Æфсатийы зарæг», «Алардыйы зарæг» абоны бон дæр сæ хуыз æмæ сæ мидис нæ ивынц. Хъыгагæн, абоны фæлтæр сæм кæм байхъусой, уый нæй.
Нæ мæ рох кæны абоны бон дæр Грисы «Дзабырты зарæг». Зарæджы бæлвырдæй зыны, кафынмæ цы мæгуыр лæппу рахызт, уымæн йæ дзабыртæ курæггаг кæй уыдысты. Кæлæнгæнæг фæндырмæ хъусгæйæ, лæппуйæ ферох сты, дзабыртæ йæхи кæй не сты, къахфындзтæ куы ‘рсагъта, уæд дзабыртæ атыдтой, зарæг-хъарæгмæ ахызт, Грис æй ахæм диссаджы зард кодта, æмæ йæм чи касти, уыдонæй иутæ худыны цæссыгтæ калдтой, аннæтæ та тæригъæддаджы.
Куы-иу ныхъхъæр кодта Грис – «Илæ-ллæй Чермен», «Чындзхæссæг-удхæссæг Тотырадз», «Дзæбидыры сæныкк мын цъи-тийыл баззад, Ботаз», уæд-иу ныккæрзыдтой зæрдæйы тæгтæ, уæд райхъал ирон зæрдæ цардмæ, æхсармæ, лæгдзинадмæ, кад æмæ намысы фæндæгтæ агурынмæ.
Зарæг-дарæг, зарæг-барæг, зарæг-гасгæнæг, æнæ зарæг цард мæгуыр у, дон-æмыр, хæхтæ-æгомыг, адæм-къуырма, цæстытæ-куырм. Адæттыл хъуыдыгæнгæйæ, Грис зарыд царды ахсджиаг рахæцæнтыл, рæгъмæ хаста ирон лæг ирон цæмæй у, уыцы хорз миниуджытæ.
Грис ирондзинады уацары уыд кæддæриддæр. Ирон лæгдзинадæн стыр аргъ кодта, йæ хъайтарон зарджытæн дæр æмбал нæ уыд, йæ хъæлæсы уаджы æндæр уыдысты Чермен, Хазби, Аслæмбег, Тотырадз, Таймураз, Аким, Сосо, Иликъо æмæ æндæр хъайтартæ, чындздзон чызджытæ æмæ усгур лæппутæ, магусатæ æмæ куысты раззагонтæ, тыхлæгтæ æмæ цардаразæг фæлтæр.
Грисы зарджыты руаджы мах бауарзтам царды могортæ аразæг фæлтæры, хæрамы цæстæй та акастыстæм цардæн цæлхдур чи у, уыдонмæ.
Хъæуы нæ ансамблы истори
«Симд» йæ 85 азы куы нысан кæна, уæд йæ хъус хъуамæ бæстон æрдара йæ рацæугæ фæндæгтæм, фæлтæргай куыд рæзт, чи уыдысты йæ зиууæттæ, Галаты Барисæй абонмæ чи уыдысты «Симд»-ы мæсыгамайджытæ.
«Симд»-æн йæ бындур сты Кафт æмæ Зард. Фæстаг рæстæджыты Зард кæй фæлæмæгъдæр, уый бæллиццаг хъуыддаг нæу, æфсондзы ифтыгъд галтау иумæ хъуамæ цæуой. Ирыстоны ивгъуыд æнус-ты цардуаг æвдисæг зарджытыл нæ къух кæй систам, уый лæгдзинадыл дзурæг нæу. Ис нæм уыцы хъайтарон зарджыты чи сиса, ахæмтæ, фæлæ семæ кусæг нæй.
Хæсджын стæм, цæмæй зонæм Симды бæрзонд тырыса нæм чи ралæвæрдта, уыцы фæлтæры-кафджыты, фæндырыл цæгъдджыты.
Æз дзы Грисы кой ракодтон, нæ фæсивæд раздæры хистæр фæлтæры митæ æмæ лæгдзинадимæ зонгæ не сты. Куы никæй фæзмай хорзæй, уæд дæхицæй дæр ницы рацæудзæн. Куыд ис уый гæнæн, æмæ зонæм зарæггæнджытæ Грисы, Акимы, Пирузы, Димитры, Исахъы, Хазбийы; кафджытæ Уаккайы, Уахтангы, Хазбийы, Володя, Сагойы, Мельсы, Асланы æмæ æндæртæ.
Фыссинаг у ансамбл «Симд»-ы истори, адарддæр кæнинаг у Саулохты Мельсы чиныджы мидис. Уый рæстæгыл куы нæ саразæм, уæд бынтон байрох уыдзысты хистæр фæлтæр, сæ бакæнгæ хъуыддæгтимæ. Куыст чи фысса, уый та хъуамæ фæлтæргай алкæй цард æмæ хъуыддæгтыл æрдзура хицæнтæй. Уый хъуамæ уа ахæм чиныг, кæцыйы руаджы мах базондзыстæм ансамблы царды стыр ролы чи хъазыд, уыдон.
Абоны бон нæ къухы цы ис, уыдон сты бынтон уæлæнгай, хуымæтæг æрмæджытæ. Бамбарæм æй, сæ нæмттæй дарддæр нæ къухы ницы ис. Æз дзы кæддæрты, кæйдæрты кой ракодтон – Хетæгкаты Владимир, Дзаттиаты Уакка, Джыгкайты Аким, Мамиты Димитр, Цхуырбаты Барис, Еналдыты Уахтанг, Цыбырты Валодя, ис æрмæджытæ иннæтыл дæр æмæ сæ чиныджы руаджы рæгъмæ рахæссын хъæуы.
Цыбыр дзырдæй, хъæуы нæ ансамблы истори. Æз Плиты Грисыл цы æрмæджытæ ссардтон, уыдон сты цъæмæлтæ, хохы хылычъы фаг не сты. Фысгæ та йæ ныккодтон, иу сылгоймаг мын куыдзы уайдзæфтæ куы фæкодта Грисы тыххæй, уæд. Цы зыдтон æмæ цы ныффыстон, уыдон нæдæр фаг сты, нæдæр сæ мæхи зæрдæ рухс кæны.
Нæй нæм дыккаг Грис, чи уыд, уый та хъуамæ зоной нæ абоны фæлтæр – зарæджы хъæргæнджытæ.
Стыр, рæсугъд, вазыгджын истори ис ансамбл «Симд»-æн æмæ йæ хъæуы рæгъмæ рахæссын.
ПЛИТЫ Гацыр,
Хетæгкаты Къ.
номыл паддзахадон
премийы лауреат
