КУРДИАТДЖЫН ФÆЛЫНДЗÆДЖЫ ТРАГИКОН ХЪЫСМÆТ
Мин фарастсæдæ цыппорæм аз. Уыцы рæстæджы Тбилисы уагъд цыд ирон литературæ æмæ аивады декадæ. Тбилисы уынгты фæзындысты фыццаг ирон паддзахадон театры афишæтæ. Уыдон сценæмæкæсджыты хуыдтой ирон спектаклтæм.
Рагон театралон традициты хицау кæд Тбилисы хуыдтой, уæддæр сæ дисы æфтыдтой ирон спектаклтæ. Ирон театры æнтыстытыл цин кодтой республикон газеттæ дæр.
«8-9 азы дæргъы ирон адæмæн бантыст, Тбилисы театрты æмсæр чи æрлæууыд, ахæм театр саразын», – фыста газет «Комунисти».
Цыбыр æмгъуыдмæ ахæм æнтыст – уый стыр сгуыхтдзинад у. Ацы хъуыддаджы уыд номдзыд ирон театралон нывгæнæг Гæздæнты Цопаны сфæлдыстадон куысты хайбавæрд дæр. Цопан кæд иунæг театралон-декоративон уацмысæй (Г. Бердзенишвилийы «Зынг» иста хайад декадæйы, уæддæр ын йæ курдиаты хъару æнæбанкъаргæ нæ фесты Гуырдзыстоны театрдзаутæ. «Прекрасное впечатление создает оформление спектакля художником Газдановым», – хъусын кодта уæды прессæ.
«Зынг» уыд Цопаны фыццаг къахдзæф ирон театралон аивады. Фæлæ хæдахуыр нывгæнæджы уыцы фыццаг къахдзæфæй дæр фæбæрæг, зын, фæлæ рæсугъд фæндагыл лæуд кæй уыдис, уый.
Цыбыр уыд Цопаны сфæлдыстадон цард. Фæлæ егъау уыд йæ нысаниуæг. Æрмæст 20 спектаклы сфæлындзын бантыст уымæн ирон театры сценæйыл. Фæлæ йын йæ историйы бацахста цытджын бынат. Махарбегау Цопан дæр, йæ мадæлон аивадмæ, ирон аивады национ формæ агурын æмæ уый ныббиноныг кæныны цæстæнгасæй чи каст, ахæм нывгæнæгæмбæстаг уыд. Театралон аивады национ формæ æрбæстон кæнын, сæйраджыдæр, режиссерыл баст у. Ирон театрæн никуы уыд Станиславский æмæ Немирович-Данченкойы, Таировы, Вахтанговы хуызæн режиссертæ. Ирон режиссурæйы пассивондзинад хорз æм-бæрста Гæздæнты Цопан. Гъе, афтæ хорз ма æмбæрста, театры нывгæнæг активон цæсгом кæй у, уый дæр æмæ æп-пæт амæлттæй дæр архайдта, цæмæй йæ декорациты рит-мæй, спектаклы антуражæй, атмосферæйæ актеры фев-вахсдæр кодтаид национ формæйы æнкъарынадмæ. Уый йын бантыст Брытъиаты Елбыздыхъойы «Амыран»-ы, Гуга Бердзенишвилийы «Зынг», Саулохты Мухтары «Усгур», «Бега» æмæ æндæр спектаклты. Уымæ гæсгæ Цопан уыд режиссеры уавæры дæр. Куыд театралон нывгæнæг, афтæ йæ разы æрæвæрдта стыр мисси æмæ йын уыцы бæрзонд нысанмæ тырныны хъуыддаджы егъау æххуыс кодта уымæй размæйы ирон театралон декоративон аивады фæл-тæрддзинад.
Цопан, кæй зæгъын æй хъæуы, афтид бынаты нæ райдыдта амайын йе сфæлдыстадон мæсыг.
Историон бæрæггæнæнтæм гæсгæ ирон театралон-декоративон аивад рагондæр у ирон театрæй. Уый банысан кæнын æхсызгон хабар у, æмæ йын нысаниуæг дæр стыр ис, уымæн æмæ ирон театралон декоративон аивады рай-диан баст у Къостайы гениалон номимæ. Къоста уыд фыццаг театралон нывгæнæг, Ирыстоны ирон театралон-декоративон нывкæнынады бындурæвæрæг дæр.
1901 азы Хетæгкаты Къоста æрцыд Ставрополмæ æмæ уым дворянты æмбырдгæнæн клубы «Удæгас нывтæй», зæгъгæ, кæй фæхонынц, уыдонæй бацæттæ кодта спектакль. Уыцы спектаклæн декорацитæ дæр сарæзта Къоста йæхæдæг. Къостайы фæстæ ирон театралон-декоративон аивады принциптæ фидар кæныны хъуыддаджы фундаменталон куыст бакодта Тугъанты Махарбег. Уый нæ театры дæсгай спектаклтæн бацæттæ кодта декорацитæ. Ма-харбег тынг хорз æмбæрста театралон аивад. Уæлдайдæр та – типаж æвзарыны хъуыддаг. Æнкъардта сценикон аива-ды æппæт нюанстæ. Фæлæ Махарбег хуызфыссæг уыд æмæ æнувыд хуызфыссæг уыд театры дæр. Уый сæйраг нысаниуæг лæвæрдта нывгонд паннотæн, йæ декорацитæн уыд помпезон, оперон декорациты характер. Махарбег ахсджиаг нысаниуæг лæвæрдта авторы ремаркæтæн æмæ сæ æххæст кодта дырысæй…
Махарбеджы хъæздыг фæлтæрддзинад стыр ахъаз фæцис Гæздæнты Цопаны фидæны сфæлдыстадæн (уыдон цалдæр азы фæкуыстой иумæ æнгомæй, кæрæдзи æмбаргæйæ, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон драмон театры).
Цопанæн уыд хисæрмагонд идейон-эстетикон химбарынад æмæ йæхирдыгонау æмбæрста театралон-декоративон аивады нысаниуæг.
Кæд хæдахуыр нывгæнæг уыд, уæддæр йæ царды фæлтæрддзинады фæрцы Цопан æххæстæй æнкъардта дуджы комулæфт, зыдта цард æмæ уымæ гæсгæ йæ къух уæндонæй систа йæ куысты детализацийы принциптыл. Уый уарз-та конструкцион формæ. Цопан йæ сæйраг нысаныл нымадта спектаклæн хъæлдзæг æмæ бæрæгбонон фæлыст радтын, цæмæй декорацион формæйы контур æнæхъæнæй ахстаид сценæмæкæсæджы цæст, макуы аскъуыдаид, ма ахызтаид сценæйæ æдтæмæ æмæ ма фæкъаддæр уы-аид йæ эстетикон ахадындзинад.
Кæй зæгъын æй хъæуы, хуымæтæгдзинæдтæ дæр алыгъуызон вæййынц. Уый хорз æмбæрста Цопан æмæ уый мидæг уыдис йæ тых дæр. Уымæн æвдисæн уыдысты, паддзахадон театры сценæйы декорацитæ цы спектаклтæн сарæзта, уыдонæй алкæцы дæр. Уыдон уыдысты Брытъиаты Е. – «Амыран», Беджызаты Ч. – «20-æм аз», Шкваркин В. – «Кæйдæр сывæллон», Горький М. – «Царды бын», Мольер – «Æнæбары хосгæнæг», Вернейль Л. – «Еленæйы раскъæфт, Островский А. – «Хъæд», Саулохты М. –«Усгур», «Бега» æмæ æндæртæ.
Ацы спектаклты эскизтæ æмæ декорациты макеттæ кæй фесæфтысты, уый рабæрæг фæстæдæр. Уый уыдис хъыгаг хъуыддаг, уымæн æмæ сын национ хæзнаты аргъ уыдис, стæй семæ фидæны, абоны фæлтæртæ хъуамæ зонгæ кодтаиккой.
Цопан бирæ аивадон уацмыстæн сарæзта иллюстрацитæ. Уый уыдис стыр курдиаты хицау. Кæд хæдахуыр уыд, уæддæр йе стыр курдиаты руаджы уый лæууы йе ‘мрæстæгон театралон нывгæнджытæн сæ иууыл зынгæдæрты æмрæнхъ. Уымæн æвдисæн – номдзыд советон гуырдзиаг нывгæнæг-декоратор Иракли Гамрекъелийы дзырдтæ: «Цопан æвæджиау таланты хицау у, иттæг хорз æмбары театры, сценæйы хъуыддаг. Цыбыр дзырдæй, уый стыр хъуыдыгæнæг-нывгæнæг-декоратор у. Дисы мæ бафтыдта».
Трагикон уыд Цопаны цард. Трагикон уыд йæ уацмысты хъысмæт дæр – æнæ фæдæй фæтары сты. Фæлæ Цопан рохуаты никуы уыд æмæ йæ театралон архайд зынгау æрттивгæйæ баззад ирон театры историйы.
Æрмæгыл бакуыста
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.