Ацы аз 2-æм сентябры зынгæ ахуыргонд, æхсæнадон архайæг, историон зонæдты доктор, хæдæфсарм æмæ Ирыстоныл æнувыд чи уыдис, уыцы дзæнæттаг Уанеты Захар Никъалайы фыртыл сæххæст 135 азы æмæ уый цытæн Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты актон залы уагъд æрцыд зонадон мемориалон конференци.
Номарæн конференцимæ æрбацыдысты институты кусджытæ, Тыбылты Алыксандры номыл Хуссар Ирыстоны университеты ахуыргæнджытæ æмæ студенттæ, æхсæнадон архайджытæ æмæ журналисттæ.
Уанеты Захары номарæн конфе-ренци бацæуæн ныхасæй байгом кодта институты директор, историон зонæдты кандидат Гаглойты Роберт. Уый, фыццаджыдæр, æрæм-бырдуæвджыты базонгæ кодта мадзалы куысты фæтк æмæ программæимæ æмæ цыбыртæй æрдзырд-та Уанеты Захар Ирыстонæн æвæджиауы стыр лæггæдтæ кæй бакодта æмæ егъау хуынтæ кæй æрбахаста зонадмæ, æппæт уыдæттыл. Банысан ма кодта, зæгъгæ, Уанейы фырт æрмæст стыр ахуыргонд нæ уыд, фæлæ ма бирæ къабæзты дæр уыдис алыварсон зонындзинæдты, стыр эрудицийы æмæ бæрзонд культурæйы хицау, йæ архайды руаджы йын бирæ кæй бантыст саразын æмæ абон дæр йæ ном кæй цæры йæ радтæг адæмы зæрдæты.
Ирон историон зонады бындурæвæрæгы цард æмæ зонадон архайды тыххæй доклад бакаст ХИЗИИ-ы этнологийы хайады сæргълæууæг, историон зонæдты кандидат Хъуылымбегты Роберт. Уый йæ доклады рæстæджы банысан кодта, зæгъгæ, Уанеты Захар цы зонадон фæндæгтыл рацыд, уыдон се ‘ппæт лæгъз кæй нæ уыдысты, фæлæ йын кæй бантыст тынг бирæ саразын. «Уанеты Захар уыд стыр диссаджы æмæ куырыхон адæймаг. Уый райгуырд 1888 азы Дзауы районы. Йæ фыд – Никъала æмæ йæ мад Карсанты Машо уыдысты зæхкусæг бинонтæ æмæ сын хъæубæсты стыр кад кодтой. Захары йæ ныййарджытæ ахуыр кæнынмæ бакодтой Дзауы райдиан скъоламæ. Скъола каст фæуыны фæстæ, йæ ахуыр адарддæр кодта Æрыдоны духовон семинары æмæ йæ каст фæцис 1905 азы. Семинары ма куы ахуыр кодта, уæд Уанейы фырт хуссарирыстойнаг лæппутимæ сорганизаци кодта «Дзауы драмкружок». Ацы кружокы лæппутæ 1904 азы Дзауы райдиан скъолайы сæвæрдтой цалдæр спектаклы. Адæмы зæрдæмæ кæй фæцыдысты, уымæ гæсгæ спектаклы равдыстой Сба, Згъубир æмæ æндæр хæххон хъæуты дæр.
Фидæны зындгонд ахуыргонд Ахуыры фæстæ фæстæмæ æрыздæхт йæ райгуырæн зæхмæ æмæ райдыдта кусын Дзауы районы Мсхлебы хъæуы. Кæд скъолайы æртæ азæй фылдæр нæ акуыста, уæддæр уымæн йæ ном æмæ йæ кад уыдысты бæрзонд, йæ ахуыргæнинæгтæн, кæддæриддæр, уыд уарзон ахуыргæнæг. Курдиатджын лæппу ахуыр-мæ æвзыгъд уыд, хъуыды кодта дарддæр йæ ахуырад фæбæрзонддæр кæныныл æмæ 1907 азы ацыд горæт Одессæмæ. Уыцы аз бæргæ бахауд университетмæ, фæлæ йæ ахуырæн æхцайы фæрæзтæ кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ йæ ныууагъта æмæ æрцыд Тифлисмæ. Ам райдыдта кусын скъолайы историйы ахуыргæнæгæй. Уый æмрæнхъ ма активон хайад иста рухсадон архайды ирон кусджыты æхсæн дæр. Захар уыд кусæгон рухсадон-рауагъдадон æхсæнад «Рухс»-ы организатортæй сæ иу æмæ йын сарæзта куысты устав дæр. Уыцы рæстæджы Тифлисы уыдис дыууæ ирон æхсæнадон ор-ганизацийы – «Осетинское издательское общество» æмæ «Осетинская секция общества народных университетов»…». Ацы æхсæнадон организациты руаджы ам сырæзт хицæн драмкружок. Уым, сæйраджыдæр, хайад истой кусæг адæм æмæ ахуыргæнинæгтæ. Ардæм бацыд Уанеты Захар дæр æмæ архайдта спектаклты.
1910 азы Захар бацыд ахуыр кæнынмæ Киевы коммерцион институтмæ экономикон хайадмæ æмæ педагогон дæлхаймæ æмæ йæ каст фæцис 1914 азы æнтыстджынæй. Ссис дыккаг разряды экономикон зонæдты кандидат æмæ афтæмæй æрыздæхт йæ райгуырæн бæстæмæ. 1915 азæй 1918 азмæ куыста Тбилисы Лазареты канторæйы кусæгæй. 1917 азы ам цæрæг ирон кусджытæ, интеллигенцийы æмæ студентты минæвæртты инициативæйæ арæзт æрцыд фыццæгæм рев-ком, кæцыйæн йæ нымæрдар уыд Уанеты Захар. Фæстæдæр æрбаздæхт Цхинвалмæ æмæ бацархайдта, цæмæйдæриддæр ам байгом уыдаид ирон гимназ. Уымæн æмæ 1917 азы революцийы рæстæджы Гуырдзыстоны хицауад сфæнд кодтой, цæмæй æппæт скъолаты ахуыр цыдаид гуырдзиаг æвзагыл. Афтæмæй ирон сывæллæттæ фæиппæрд сты сæ ахуырæй, се скъолайæ. Уый стыр катайдзинад сæвзæрын кодта нæ интеллигенцийы минæвæрттæм æмæ Хъоцыты Бидзинæйы сæргълæудæй 1918 азы бакодтой ирон гимназ, кæцыйы ахуыр цыдис уырыссаг æвзагыл. Гимназы ахуыргæнджытæ уыдысты Хъоцыты Бидзина, Тыбылты Алыксандр, Плиты Лидæ, Уанеты Захар æмæ æндæртæ.
1920 азы (геноциды рæстæджы) Уанеты Захар дæр алыгъд Цæгат Ирыстонмæ æмæ горæт Дзæуджыхъæуы райдыдта кусын скъолайы ахуыргæнæгæй. Уымæй дарддæр ма æмгуыстад кодта большевикон газет «Горская беднота»-имæ. Йæ уацты кæддæриддæр карзæй фыста Гуырдзыстоны политикæйы ныхмæ, 1920 азы Хуссар Ирыстонæн цы фыдмитæ бакодтой, уыдоныл уæндонæй дзургæйæ.
Гуырдзыстоны Советон хицауад куы рфидар ис, уæд Захар æрыздæхт Цхинвалмæ. Бæрнон бынæтты кусгæйæ, уый дарддæр кодта йæ зонадон-педагогон архайд дæр. 1921 азæй 1935 азмæ Цхинвалы педагогон ахуыргæнæндоны куыста историйы ахуыргæнæгæй. Уыцы рæстæджы ахуыргæнджытæй цалдæрæй, уыдон нымæцы Захар дæр, сорганизаци кодтой зонадон-литературон æхсæнад, кæцы фæстæдæр реорганизаци æрцыд бæстæзонæн зонад-иртасæн институтмæ. Уый стыр ахъаз уыд зонад æмæ литературон куысты райрæзты хъуыддагæн Хуссар Ирыстоны. Захар ам æндæр æмæ æндæр рæстæджыты куыста директорæй, ахуыргонд нымæрдарæй, истори æмæ этнографийы хайады сæргълæууæгæй. Ацы институт 1944 азæй бацыд ГССР Цæдисы зонæдты Академийы системæмæ æмæ ссис ГССР Цæдисы зонæдты академийы Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институт, кæцыйы йæ сырæзтæй йæ амæлæты бонмæ фæкуыста Ирыстоны номдзыд ахуыргонд Уанеты Захар æмæ абон дæр институт хæссы йæ ном. 1941 азæй 1948 азмæ Захар уыд Сталиниры паддзахадон пединституты директор дæр. Ам та историйæ лекцитæ каст 1935 азæй 1950 азмæ.
1947 азы Уанеты Захар бахъахъхъæдта диссертации «Средневековая Алания», зæгъгæ, ахæм темæйыл. 1947 азы Захарæн йæ зонадон-иртасæн куыстыты стыр æнтыстыты тыххæй рад-той Гуырдзыстоны ССР зонæдты сгуыхт архайæджы ном. Афтæ ма хорзæхджын æрцыд «Кады нысан»-ы орденæй. 1953 азы бахъахъхъæдта йæ радон диссертаци ахæм темæйыл: «Крестьянский вопрос и крестьянское движение в Юго-Осетии в XIX веке». Йæ ацы иртасæн куыстæн ын стыр аргъ скодтой Джавахишвилийы номыл историон институты совет æмæ йын радтой историон зонæдты докторы ном. Уый иртæста куыд рагон æмæ астæуккаг æнусты, афтæ XIX æмæ XX æнусты Ирыстоны истори. Ахуыргондæй æнæхъусдард нæ баззадысты нарты кадджытæ æмæ Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстад дæр», – радзырдта докладгæнæг.
Номарæн конференцийы ма Захары зонадон куыст æмæ архайды тыххæй цымыдисон докладтæ: «Аланы – осетины в трудах З. Н. Ванеева» æмæ «Народное предание о происхождении осетин и некоторых святилищ Южной Осетии» бакастысты историон зонæдты доктор, рагистори æмæ археологийы хайады сæргълæууæг Дзаттиаты Руслан æмæ институты этнологийы хайады зонадон кусæг Коцты Къоста.
Дзаттиаты Руслан йæ доклады лæмбынæг æрдзырдта Уанеты Захар цы ахсджиаг фарстатæ иртæста нæ рагфыдæлты историйы тыххæй, уыдонæй иу кæй уыд, аланты æмæ ирæтты бастдзинад сбæлвырд кæныц, уый æмæ æрхаста дæнцæгтæ. «Зæгъæм, афтæ чи фыста, зæгъгæ ирæттæ алантæм ницы бар дарынц, уый фæдыл Захар хæссы бæлвырд иртасæнтæ æмæ фидарæй фыссы уыцы авторты ныхмæ. Ахуыргонд фыста, зæгъгæ, алантæ æмæ ныры ирæттæ бынтон иухуызон кæй не сты, уымæн æмæ рæстæджы цыдимæ ивддзинæдтæ цæуы цард, æвзаг æмæ культурæйы, ома, фæивынц культурон-историон бастдзинæдтæ æмæ афтæ дарддæр», – банысан кодта докладгæнæг. Дзаттиаты Руслан ма йæ доклады банысан кодта, растыл кæй нæ нымайы Уанеты Захары Хуссар Ирыстоны историон зонады бындурæвæрæг кæй фыссынц, уый æмæ загъта Захар кæй у ирон историон зонады бындурæвæрæг, уымæн æмæ йæ Абайты Васо схуыдта фыццаг ирон профессионалон историк.
Ирыстоны номдзыд хъæбул йæ цардæй ахицæн 1963 азы 75 азы йыл куы цыд, уæд, фæлæ уæддæр йæ ном цæры æмæ цæрдзæнис, цалынмæдæриддæр нæ истори ахуыр кæнæм, уæдмæ.
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
