Джуссойты Константин: «Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад банымайын ссис нæ паддзахады потенциал рæзын кæныны разæууæл»

Уæрæсейы Федерацийы æрдыгæй Хуссар Ирыстоны хæд-бардзинад банымайыныл 15 азы сæххæсты бæрæгбон нысан кæныны агъоммæ Хицауады Сæрдар Джуссойты Константин цыбыртæй фæстиуджытæ сарæзта республикæйы рæзтæн æмæ банысан кодта Уæрæсеимæ æмцæдисон ахастыты фæл-гæтты дарддæры рæзты вектор.

– Константин Хасаны фырт, цахæм аргъ скæндзынæ  Республикæ Хуссар Ирыстоны рæзтæн фæстаг 15 азы дæргъы?

– Паддзахады рæзтыл дзуæн ис æрмæстдæр уæд, кæд æмæ ифтонг æрцыд цæрджыты æдасдзинад æмæ разæууæлтæ ис бæстæйы социалон-экономикон ныфсджын рæзтæн.

Уæрæсейы ‘рдыгæй Хуссар Ирыстоны суверенитет банымайыны агъоммæ ууыл зын дзурæн уыд. Уымæн æмæ республикæйы хъуыд цыдæр амæлттæй ахæм уавæртæй сирвæзын æмæ сæйраджыдæр хъуыды кодта, физикон æгъдауæй йæхи куыд бахъахъæна, ууыл.

Æрмæстдæр 2008 азы августæй фæстæмæ гарантигонд æдасдзинады уавæрты фадат фæцис паддзахады сабырадон, экономикон, политикон æмæ удварнон потенциалы динамикон рæзтæн.

– Хуссар Ирыстоны экономикæйы цавæр къахдзæфтыл ис абон дзурæн?

– Кæй зæгъын æй хъæуы, стыр æнтыстытыл нырма дзурæн нæй, мах хъæуы нырма бирæ саразын, фæлæ мæ бон у фидарæй зæгъын, аивгъуыйгæ 15 азы дæргъы Уæрæсейы æххуысæй республикæ кæй рацыд бæрæг этап æмæ рес-публикæйы социалон-экономикон рæзтæн ахъазгæнæг Инвестицион программæтæн, кæцытæ æххæст цыдысты 2008 азæй фæстæмæ, ахсджиаг нысаниуæг уыд ныппырхгонд хæдзарад сæндидзын кæныны, йæ дарддæры рæзтæн бындур суæвгæйæ.

Кæй зæгъын æй хъæуы, Уæрæсе æххуыс кодта раздæр дæр, фæлæ нæ куы банымадта, уæд райдыдта æппæт здæх-тыты дæр системон æххуыс: уый у ныппырхгонд цæрæнуат, цæрæнуатон-коммуналон хæдзарады инфраструктурæ, фæндæгты хызæгтæ, афтæ ма æнæниздзинад хъахъхъæныны, ахуырады, культурæйы, спорты, социалон цæрæнуаты обектты активон арæзтад, стыр æххуыс цыдис кадрон ифтонгады, инвестицион политикæйы, экономикæйы реалон секторы рæзты, социалон ифтонгады æмвæзад бæрзонддæр кæныны, æмæ бюдджетон къабазы кусджыты куыстмыздтæ фылдæр кæныны фарстатæ скъуыддзаг кæныны.

Хицæнæй мæ банысан кæнын фæнды Инвестицион поли-тикæйы къабазы иуæй-иу фæстиуджытæ. 2008 азæй Рес-публикæ Хуссар Ирыстоны территорийыл реализаци æрцы-дысты ахæм инвестпроекттæ, куыд «Ирыстоны дыргъдæттæ», «ИР-Базалт», «Бæрзонд Хъелы бæгæныфыцæн», «Сæнуадзæн «Иронсæн»» æмæ æндæртæ. Уыдæттæ къухы бафтыдысты Уæрæсейы фарсæрдыгæй æххуысы руаджы, кæцы нын лæвæрдта кредитон фæрæзтæ. Æмæ абон дæр мах стыр ныфс æвæрæм Уæрæсейы кредитон организаци-тæй 2022-2025 азтæн Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон рæзты паддзахадон программæ реализаци кæныны фæлгæтты.

– Паддзахадон арæзтады цахæм здæхтытæ фæхуыздæр кæнын бантыст уæрæсейаг специалистты æххуысæй?

– Бæстæйы экономикон, социалон æмæ инфраструктурон рæзт сифтонггæнæн нæй æнæ квалификациджын кадртæй. Республикæйы разамынад кусы хи кадрон потенциал хуыздæр кæныны фæдыл. Фæлæ аивгъуыйгæ азты, хæсты æмæ экономикон блокадæйы уавæрты, республикæ фесæфта бирæ бæрзондквалификациджын специалистты. Æмæ æнæ уæрæсейаг æххуысæй тынг зын уыдзæн иумиагпаддзахадон фарстатæ скъуыддзаг кæнын.

Абон нæ цардархайды нæй ахæм къабаз, кæцыйы мах не ‘нкъарæм нæ уæрæсейаг коллегæты æххуыс æмæ уый тыххæй мæн ноджыдæр фæнды республикæйы хицауады номæй уыдонæн стыр бузныг зæгъын.

Уæрæсейаг специалистты æххуысы руаджы куыст зынгæ фæрæвдздæр фиддонон системæйы, цæрæнуатон фондæн управленийы структурæйы, тарифон бæстонкæнынад æмæ æргътæ æвæрыны системæты, нормативон базæйы, ахуырад æмæ æнæниздзинад хъахъхъæнын модернизаци кæныны.

– Куыд рæзтысты экономикæйы приоритетондæр къабæзтæ?

– Аивгъуыйгæ 15 азы Уæрæсейы Федерацийы хицауиуæгады органтимæ иумæ стыр куыст бачындæуыд астæуккагæм-гъуыдон перспективæйæн къабазон нысанмæздæхт программæтæ бæстон кæныны фæдыл: ахуырады, æнæниздзинад хъахъхъæныны, культурæйы, хъæууон хæдзарады, сæудæджерады. Уыдон актуалон сты абон дæр. Бæлвырд сæ æрцыдысты приоритеттæ, æмæ æрвылазон плантæ аразгæйæ, мах разамынд кæнæм уыдонæй.

Цæвиттон, хъæууон хæдзарады, куыд приоритетондæр къабазы, рæзты тыххæй дзургæйæ, банысан кæндзынæн, районтæн сæйрагдæр зындзинæдтæ, кæддæриддæр, кæй уыдысты фæндæгтæ, дон æмæ сæм рухс кæй нæ уыд, уыдæттæ. Инвестпрограммæйы фæлгæтты æмæ нæхи фæрæзтæй дæр фæстаг 15 азы республикæйы районты арæзт æрцыдысты сæдæгай киллометртæ фæндæгтæ, доны хæтæлтæ, электрохæххытæ æмæ хидæтæ. Ацы куыст дарддæр дæр цæуы. Ныфс мæ ис, республикæйы газификацийы фæдыл масштабон проект среализаци кæнгæйæ, хъæуты бирæ проблеммæтæ скъуыддзаг кæй æрцæудзысты, иумиагæй сисгæйæ та, экономикæйы къабазы ахæм проблемæтæ кæй нал уыдзысты.

– Цахæм сты конкретон нымæцтæ Инвестицион программæты фæлгæтты арæзтады гуырахстты фæдыл?

– Арæзтад, архитектурæ æмæ цæрæнуатон-коммуналон хæдзарады министрады зонæнтæм гæсгæ инвестицион программæты фæлгæтты 2011 азæй фæстæмæ арæзт кæй фесты æмæ дарддæр арæзт кæй цæуынц 326 киллометры дæргъæн фæндæгтæ, 65 киллометры уынгтæ, уый бæрц та донифтонгады, канализацийы æмæ газдихгæнæн хызæгтæ, 226 хиды, 23 донуадзæн хаххы, 171 140 квадратон метры цæрæнуат, 5 641 квадратон метры скъолайы агъоммæ ахуыра-дон уагдæттæ 930 бынатæн.

Ног астæуккаг иумиагахуырадон уагдæтты, университеты æмæ колледжы уæлæмхас бæстыхæйтты фæзуат у 31 606 квадратон метры, ногарæзт театр, музей æмæ культурæйы хæдзæрттæн – 13 890 квадратон метры, административон бæстыхæйттæн – 28 757 квадратон метры æмæ æнæниздзинад хъахъхъæныны обекттæн та – 60289 квадратон метры.

Республикæйы практикон æгъдауæй пырхæнтæй кæй хъуыдис сæндидзын кæнын, уый хынцгæйæ, арæзтады гуырæхсттæ уыдысты зынгæ.

Конкретон æгъдауæй Республикæ Хуссар Ирыстоны сæндидзын кæныны фæдыл комплексон планы æмæ уый фæстæ 2011 азæй Уæрæсейы федерацийы Инвестицион программæтæ реализаци кæнынæн рахицæн æрцыд 38, 5 миллиард сомы.

– Цахæм фæстиуджытæ ис саразæн æддагполитикон здæхты æмæ цахæм хæстæ скъуыддзаг кæндзæн Хуссар Ирыстон æввахсдæр перспективæйы?

– Æнæзæгъгæ нæй, республикæйы къухы кæй бафтыд зынгæ æнтыстытæ æддагполитикон здæхты: абон мах Уæрæсейæ дарддæр банымадтой ахæм паддзахадтæ – ИНО-йы уæнгтæ куыд Никарагуа, Венсуэллæ, Науру, Сири, республикæ æмгуыстад кæны Уæрæсейы бирæ регионтимæ базарады, зонады æмæ культурон-рухсады къабæзты.

Нырккон геополитикон уавæрты иттæг ахсджиагыл ныма-йын Интеграци æмæ æмцæдисады тыххæй бадзырд реализаци кæнын, кæцыйы фæлгæтты куыст цæуы уæлæмхас сразыдзинæдтыл æппæт къабæзты дæр, афтæ ма 2022-2025 азтæн Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон рæзты паддзахадон программæ, кæцыйы æндæрты æмрæнхъ сты пункттæ чысыл æмæ астæуккаг бизнесы, инвестицион къабазы, сæудæджерад, хъæууорн хæдзарад æмæ туризмы рæзты фæдыл.

Махæн иттæг ахсджиаг у национ экономикæйы куысты ахадындзинады рæзты æмæ адæймагон капитал рæзын кæныны бындурыл национ экономикæйы эффективондзинад бæрзонддæр кæнын. Æмæ мæн фидарæй уырны æфсымæрон Уæрæсейы æххуысæй мах дарддæр кæй скъуыддзаг кæндзыстæм экономикæйы рæзты æмæ адæмы фæрныгад бæрзонддæр кæныны фарстатæ.