Тыбылты Леонид: «Куыд Президент, афтæ æз мæ мисси уынын Уæрæсеимæ ахастытæ фидардæр æмæ рæзын кæныны»

Республикæ Хуссар Ирыстоны Президент Тыбылты Леониды интервью

Хуссар Ирыстон у чысыл республикæ, кæцыйы банымадтой цыппар паддзахады — ИНО-йы уæнгтæ (Уæрæсе, Республикæ Науру, Никарагуа æмæ Венесуэлæ). Уый ис стыр Кавказы хохрагъæн хуссарæрдыгæй. Хæдбар ссис 1990 азы, суверенитеты тыххæй йæ бар хæцæнгарзимæ бахъахъхъæнгæйæ.

Хуссар Ирыстон у хæххон бæстæ, химæлвас æрдз, уазæгуарз адæм æмæ рагон историимæ. Сæ уидæгтæ хæстуарзаг аланты знæмтæ скифтæ æмæ сарматтæй райдайгæйæ, ирæттæ никæмæн басастысты — нæдæр гуырдзиаг князтæн, нæдæр паддзахы Уæрæсейы афицертæн. Зынбафтæн хæххон бынæтты кæй цардысты, уымæ гæсгæ никæцы хицауады дæлбар уыдысты. Цалдæр æнусы дæргъы ирæттæ тох кодтой сæ хæдбардзинады сæрыл. Æмæ æрмæст 1990 азы расидт æрцыд бæстæйы суверенитет. Хæдбардзинад расидыны фæстæ скарз Гуырдзыстонимæ гарзджын конфликт, кæцы республикæйы нымайы йæ территорийыл. Конфликт-иу рæстæгæй-рæстæгмæ æрсабыр, фæлæ та-иу ногæй сытынг. 2008 азы конфронтаци бынтондæр скарз æмæ чысыл ма бахъæуа рахиза æххæстмасштабон хæстмæ. Гуырдзиаг æфсæдтæ йæм бабырстой 2008 азы 7 августы.

Хæстон архайдтыты рæстæджы бацахстæуыд цалдæр цæрæн пункты Хуссар Ирыстоны, гуырдзиаг æфсæддонтæ республикæйы столицæмæ бацыдысты. Гуырдзыстоны хицауиуæгад расидт æппæтиумæйаг æфсæддон мобилизаци. Хуссарирыстойнаг фарсæн æххуыс кæнгæйæ, Уæрæсе ардæм бакодта йе ’фсæдты, гуырдзиаг æфсæддонтæ та аздæхтысты сæ раздæры позицитæм. 2008 азы августы кæрон Уæрæсе официалонæй банымадта Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад. Æфсæддон конфликт нындзыг кæныны фæстæ республикæ цадæггай здæхы сабырадон цардмæ. Хуссар Ирыстон исы стыр æххуыс Уæрæсейæ. Бæстæйы ис дыууæ паддзахадон æвзаджы — уырыссаг æмæ ирон. Бынæттон скъолаты ахуыр кæнынц уырыссаг æвзагыл æмæ уæрæсейаг скъолаты программæтæм гæсгæ. Регионы сæйраг дин у чырыстонад. Бирæ дзы ис архитектурæйы историон цыртдзæвæнтæ — аргъуантæ, фидæрттæ, моладзандонтæ, кæцытæ арæзт æрцыдысты легендарон гуырдзиаг ус-паддзах Тамары рæстæджы. Бæстæйы ис разамынд кæныны президентон формæ. Президентон æвзæрстытæ вæййынц фондз азы иу хатт. Хуссар Ирыстоны архайæг Президент Тыбылты Леонид Харитоны фыртимæ мах ныхас кодтам, абон республикæ куыд цæры, уый фæдыл, кæцыйы тыххæй ныгуылæйнаг дзылллон информацийы фæрæзтæ тырнынц, цæмæй йæ ма «бафиппайой».

— 1990 азы сентябры расидт æрцыд Хуссар Ирыстоны паддзахадон суверенитет. Уыцы 26 азы æнцон нæ уыдысты бæстæйæн: уыдысты æфсæддон бабырстытæ æмæ мардысты сабыр цæрджытæ, баконд цыдысты экономикон блокадæ æмæ дунейы изоляци. 2008 азы Уæрæсе Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад куы банымадта, уæд, зæгъæн ис, æрбалæууыд республикæйы царды фæзилæн рæстæг?

— Æртын азы бæрц, 1980 азты фæудæй райдайгæйæ, Хуссар Ирыстон цардис куы Гуырдзыстоны радон хæстон æрбабырстæн ныхкъуырд дæтгæйæ, куы радон агрессимæ æнхъæлмæ кæсгæйæ, куы та гуырдзиаг æфсад кæй ныппырх кодта, уыдæттæ æндидзын кæнгæйæ. Адæм уæвыдысты, цыма сæ цард иуварс авæрдтой, ахæм уавæрты сæхицæн афтæ дзургæйæ: ныр æрцæудзæн æцæг сабырад, банымайдзысты нæ, уыдзысты фидар гарантитæ æмæ уæд райдайдзыстæм цæрын æцæгæйдæр, гæнæн уыдзæн ног хæдзæрттæ аразынæн, дыргъдæттæ садзынæн, знаг кæй æрцæудзæн æмæ та æппæт кæй ныппырх кæндзæн, кæй басудздзæн, уыдæттæй нæ тæрсгæйæ. Банымады бон — 2008 азы 26 август — ссис иууыл стырдæр бæрæгбон Хуссар Ирыстоны, æвæццæгæн, цалдæр сæдæ азы дæргъы. Ахæм амонд адæмы цæсгæмттыл, ахæм эмоционалон срæмыгъд æз никуы федтон уыцы боны размæ дæр æмæ йæ фæстæ дæр. Адæм æмбæрстой, æппæт сæ хъизæмæрттæ, кæцытæ аххæссыдысты уал азы дæргъы, баззадысты фæстейæ æмæ кæй райдыдта ног цард. Хуссар Ирыстон бацыд ног историон дугмæ. Абон республикæйæн базонæн нал ис. Хъуыддаг æрмæст уый мидæг нæй, æмæ 8 азы дæргъы бирæ кæй сарæзтам, бирæ цæрæнуат кæй сæндидзын кодтам æмæ сарæзтам, сæ хуыз ивынц цæрæн пункттæ. Адæм баууæндыдысты, кæй ис плангæнæн сæ цардæн бирæ рæстæгмæ, активондæрæй рæзы хисæрмагонд инициативæ. Тынг рæзы чысыл амалиуæгад, астæуккаг бизнесы сегменты ис инвестициты тынг хорз цæвиттонтæ. Республикæ райдыдта активонæй рæзын экономикæйы реалон секторы. Махмæ арæзт æрцыд хъæуæг инфраструктурон бындур, бачындæуыд куыстыты стыр гуырахст фæсхæст æндидзынкæнынады фæдыл. Ныр Хуссар Ирыстоны нæ боны фæткы сæйраг пункт ссис экономикон рæзт. 2017 азæй райдайгæйæ мах план кæнæм реалон сектормæ, кондад райтынг кæнынмæ, кусæгон бынæттæ саразынмæ æппæт нæ хъарутæ аздахын. Республикæ тагъд хизы æндидзынадæй рæзтмæ æмæ уый уыдзæн масштабон паддзахадон программæ. Республикæйы рæзты темптæ бирæ тагъддæр сты, раздæр бирæ дæсгай азты цы уыдис, уымæй. Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады Уæрæсе куынæ банымадтаид, уæд æппæт уыдæттæ гæнæн уыдис æмæ ма уыдаиккой.

— Куыд хъуыды кæныс, ХПÆ-йы бæстæтæ нырмæ цæуылнæ нымайынц Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад? Исты къахдзæфтæ арæзт цæуы ацы здæхты?

— Республикæ Хуссар Ирыстон арæзт цыдис ССР Цæдисы ныппырхы уыцы уавæрты æмæ уыцы дунеон-барадон нормæтæм гæсгæ, кæцытæм гæсгæ рæзтысты иннæ паддзахадтæ поствоветон тыгъдады. Фæлæ 15 постсоветон паддзахады сæ кæрæдзийы банымадтой, уыдоны банымадта дунеон æмæхсæнад, 4 паддзахады та хъæуы, куыд хæдбар паддзахадтæ, афтæ цæрын сæ бон кæй у, уый бæлвырд кæнын. Республикæ Хуссар Ирыстоны, кæцы фæдфæдылонæй рацыд паддзахадон арæзтады æмæ йæ хæдбардзинад бæстон кæныны æппæт къæпхæнтыл дæр, къорд хæттыты сидтис дунеон æмæхсæнадмæ, уыцы нымæцы ХПÆ-йы бæстæтæм дæр, цæмæй йын йæ хæдбардзинад банымайой. Хæдбардзинад æмæ сæрибардзинады сæрыл Хуссар Ирыстоны адæмы бирæазон тох 2008 азы 26 августы фæцис Хуссар Ирыстоны Уæрæсейы Федерацийы ’рдыгæй — ХПÆ-йы бæстæтæй иууыл стырдæр æмæ хъомысджындæр паддзахады ’рдыгæй — банымайыныл. 2008 азæй Республикæ Хуссар Ирыстон Уæрæсейы Федерациимæ рæзын кæны иу-уыл хъармдæр æмæ хæларадондæр ахастытæ, кæцытæ бындуриуæг кæнынц фидар бадзырдон-барадон базæйыл æмæ нæ адæмты историон-удварнон иудзинадыл. Мах цæттæ стæм ахастытæ рæзын кæнынмæ ХПÆ-йы æндæр бæстæтимæ дæр, цæттæ стæм Евразиаг æмæхсæнады ныфсджын цæг суæвыныл æмæ нæ ныфс ис — ХПÆ-йы æндæр бæстæтæ дæр кæй райсдзысты УФ-йы цæвиттон РХИ-йы хæдбардзинад банымайыны фарсты æмæ йемæ ахæм ахастытæ аразын, кæцытæ бындуриуæг кæндзысты конструктивондзинад æмæ партнердзинадыл.

— Уæрæсейаг политологты хъуыдымæ гæсгæ Хуссар Ирыстоны æвæлхатт миниуæг у Уæрæсемæ йæ уарзондзинад æмæ кæронмæ Уæрæсейы позицийы фарс хæцын. Æндæр никæцы бæстæйæн ис абарæн ахæм æнкъарæнтæ æмæ зæрдæйыуа-джы тых æмæ æргомдзинадимæ. Фидæн азы бæстæмæ æнхъæлмæ кæсынц президентон æвзæрстытæ. Уымæ гæсгæ хицауиуæгад аскъуыддзаг кодта Уæрæсейы скондмæ республикæйы бацыды тыххæй референдум ауадзын аргъæвын. План кæныс президенты бынатмæ дæ кандидатурæ раразмæ кæнын? Президентон æвзæрстыты фæстиуджытæ гæнæн ис бандавой референдум ауадзыны тыххæй уынаффæйыл?

— Куыд паддзахад, афтæ Хуссар Ирыстоны æвæлхатт миниуджытыл куы дзурæм, уæд, æцæгæйдæр, Уæрæсеимæ ахастытæн ис уникалон характер. Хуссар Ирыстон, Уæрæсеимæ историон хъысмæтты иудзинад дих кæнгæйæ, хауы Уæрæсеимæ иу цивилизацион тыгъдадмæ, æмбары йæ удварны, йæ культурæйы иудзинад æмæ йæхи бæлвырд кæны Уæрæсеимæ æнæфæхицæнгæнгæ иудзинады. Бæстæйы цæрджыты сæ фылдæр хайæн ис хуссарирыстойнаг æмбæстагдзинады æмрæнхъ Уæрæсейы Федерацийы æмбæстагдзинад дæр. Æмбæстагдзинад æмæ интеграцийы тыххæй бадзырдмæ гæсгæ, кæцыйыл къухтæ æрфыстæуыд 2015 азы 18 марты Мæскуыйы, Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæсе аразынц æдасдзинады иууон тыгъдад, хъахъхъæнынады иумæйаг периметр. Уый у нæ адæмæн æдасдзинады ног ахæм гъæд кæронмæ сфидар кæнын, кæцы нысан æрцыд Уæрæсейы Федерацийы ’рдыгæй Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад банымайынæй. Æппæт уыцы хорздзинæдтæ, кæцытæй абон хайджын сты Хуссар Ирыстоны адæм — сабырад, стабилондзинад, æдасдзинад, сомбоныл æууæндын, социалон-экономикон рæзты фадат, стыр, бирæпланон æххуысыл æнцой кæнгæйæ — гæнæн нæ уыдаид æнæ Уæрæсе, æнæ кæрæдзиæмбарынады æмæ æууæнчы уыцы æмвæзад, кæцы æрфидар нæ ахастыты.

Æппæт бæрндзинадæй дæр зæгъдзынæн уый, æмæ республикæйы Президентæй мæ мисси æз уынын фыццаджы фыццаг уыцы ахастытæ фидар æмæ рæзын кæныны, ахастыты æппæт спектры интеграцион процессты максималонæй уыцы æмвæзадмæ размæ кæныны, кæцы дзуапп дæтдзæн дыууæ фарсы фадæттæ æмæ интерестæн. Уыцы здæхты æз æппæт тыхтæй дæр архайдтон æмæ дарддæр дæр фæнд кæнын афтæ архайын, республикæйы адæм мыл се ’ууæнк куы бафтауой, уæд. Æз афтæ хъуыды кæнын, æмæ Хуссар Ирыстоны алы бæрнон политикы позици дæр афтæ у, йæ политикон платформæйы æндæр декларацийы моменттæм нæ кæсгæйæ. Уыдон æрмæст хисæрмагонд фæндæттæ не сты, фæлæ ма дзуапп дæттынц республикæйы æппæт адæмы æнхъæлындзинæдтæн, кæцы йæхи нæ уыны æнæ Уæрæсе. Растæндæр уый тыххæй референдумы фарст хаст æрцыд æвзарæн кампанийы фæлгæттæй æддæмæ, уымæн æмæ цавæрдæр риторикæйæн бынат ма хъуамæ уа ахæм фарстаты политикон конкуренцийы. Æвзæрстытæ ацæудзысты æмæ, радон фондз азы æмгъуыдмæ республикæйæн чи къухдариуæг кæндзæн, уымæ нæ кæсгæйæ, нæ адæм фарст сæвæрдзысты сæ политикон боны фæткы.

— Хуссар Ирыстоны стабилондзинады гарантийы ахсджиаг хай сты, уыцы нымæцы Женевæйы регулярон дискусситæ ИНО-йы фæлгæтты. Ацы фæззæг фæнд цæуы баныхæсты радон раунд. Хайад сæ чи исдзæн æмæ цахæм фарстатыл цæудзæн уынаффæ? Женевæйы фæзуаты фембæлдтыты рæстæджы цахæм фæстиуджытæм æнхъæлмæ кæсыс?

— Фæскавказы æдасдзинады фæдыл Женевæйаг дискусситæ уагъд цæуынц Дмитри Медведев æмæ Николя Саркозийы бадзырдтæм гæсгæ, кæцытæ уагъд æрцыдысты 2008 азы 12 августы. 2008 азы августы Уæрæсе æрцыд Хуссар Ирыстоны адæмæн æххуысмæ, кæцы Гуырдзыстоны æрдыгæй баййæфта гæрзифтонг агресси, æмæ агрессоры тыхæй фидыдмæ æркæныны фæстæ сæвзæрд фарст регионы æдасдзинад æмæ стабилондзинад бахъахъхъæныны фæдыл. Уыдон сифтонг кæныны тыххæй сты Женевæйаг дискусситæ, кæцытæ регуляронæй уагъд цæуынц 2008 азы августæй фæстæмæ. Дискусситы хайадисджытæ сты Республикæ Хуссар Ирыстон, Республикæ Абхаз, Гуырдзыстон, Уæрæсейы Федераци, Америкæйы Иугонд Штаттæ, афтæ ма Евроцæдис, ИНО æмæ ЕÆÆО. Уыцы дискусситы рæстæджы, кæцытæ абоны бон сты иунæг æхсæнадæмон фæзуат, цыран Хуссар Ирыстоны минæвæрттæ комкоммæ дзурынц Гуырдзыстоны минæвæрттимæ, уынаффæ кæнынц æдасдзинады, тыхæй не спайда кæныны фарстатыл, афтæ ма гуманитарон фарстатыл дæр, уыцы нымæцы æбæрæгæй сæфт æмбæстæгты хъысмæт сбæрæг кæныны фарстатыл дæр. Женевæйы дискусситы сæйраг хæс у тыхæй ма спайда кæныны тыххæй Гуырдзыстон æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны, Гуырдзыстон æмæ Республикæ Абхазы ’хсæн юридикон бæрндзинады сразыдзинæдтæ саразын, кæцытæн уаид фидар æхсæнадæмон гарантитæ.

О, фæлæ, дискусситы цыд куыд уынын кæны, афтæмæй Гуырдзыстоны хицауиуæгад нырма цæттæ нæу ахæм сразыдзинадыл къух æрфыссынмæ. Уый фæстиуæгæн, афтæ ма гуырдзиаг политикон элитæйы минæвæртты æнæбанцайгæ реваншистон хъусынгæнинæгтæ, кæцытæ тæссаг сты регионы æдасдзинад æмæ стабилондзинадæн, Гуырдзыстон тынгæй тынгдæр æввахс кæны НАТО-имæ. Уый тыххæй Женевæйы Республикæ Хуссар Ирыстоны минæвæрттæ иу æмæ дыууæ хатты нæ фехъусын кодтой. Дискусситы хуссарирыстойнаг делегаци Хуссар Ирыстоны хицауиуæгады номæй гуырдзиаг фарсмæ бахатыд, цæмæй иумæ бакусой Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ’хсæн паддзахадон арæны делимитацийыл. Ахæм куыстæн йæ бон у бирæ проблемæты аскъуыддзаг кæнын, уыцы нымæцы паддзахадон арæны дыууæ фарсы цæрæг бынæттон цæрджыты проблемæтæ дæр. Женевæйы дискусситы реалон фæстиуджыты ’хсæн мæ сæрмагондæй банысан кæнын фæнды, Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ’хсæн паддзахадон арæнтæм æввахс районты Инциденттæ ма æруадзын æмæ сæм рæстæгыл хъус æрдарыны механизмты сырæзт æмæ куыст, афтæ ма, кæй зæгъын æй хъæуы, Женевæйаг дискусситы дæр, кæцытæ сты æнæхъæн регионы сабырдзинад æмæ стабилондзинад бахъахъхъæныны фактор.

— Хуссар Ирыстоны хæстон архайдтыты рæстæджы пырх æрцыдысты бирæ бæстыхæйттæ æмæ цæрæн хæдзæрттæ. Куыд цæуынц æндидзынгæнæн куыстытæ, эксплуатацимæ лæвæрд цæуынц ног цæрæн объекттæ?

— Кæй зæгъын æй хъæуы, 2008 азы августы Гуырдзыстоны гæрзифтонг агресси республикæйы æппæт инфраструктурæйæн стыр зиан æрхаста. Пырх æрцыдысты хæдзæрттæ æмæ административон бæстыхæйттæ, скъолатæ æмæ сывæллæтты цæхæрадæттæ, æнæниздзинад хъахъхъæныны æмæ культурæйы объекттæ, транспортон инфраструктурæ. Æрмæст августы агрессийы рæстæджы нæ ныппырх республикæйы экономикæ, фæлæ 1989 азæй фæстæмæ Хуссар Ирыстон дыууын азы дæргъы перманентон хæсты уавæрты кæй уыд, уый фæстиуæгæн дæр республикæйы экономикæ æрцыд æдзæллаг уавæрмæ. Ноджыдæр уын уæ хъусдард здахын уымæ, æмæ æппæт уыцы азты дæргъы нæ адæм цардысты комкоммæ агрессийы уавæрты æмæ карз хæстон-политикон, финансон-экономикон æмæ транспортон-энергетикон блокадæйы. Кæй зæгъын æй хъæуы, æппæт уыдæттæ бандæвтой нæ бæстæйы социалон-экономикон уавæртыл. Цæмæй сæнди-дзын кæнæм, агрессор кæй ныппырх кодта, Хуссар Ирыстоны уыцы хæдзарад, уый тыххæй бирæ рæстæг æмæ финансон фæрæзтæ бахъæудзæн. Фæстаг цыппар азæй чысыл фылдæр рæстæджы республикæйы къухдариуæгад фылдæр хъусдард аздæхта социалон сферæйы сæндидзын æмæ райрæзын кæнынмæ цæрæнуаты, культурæйы, ахуырады, æнæниздзинад хъахъхъæныны объектты, фæндæгты инфраструктурæйы арæзтадмæ.

Уыимæ иумæ банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ хæсты рæстæджы ныппырхгонд цæрæнуаты фарстаты 2015 аз республикæйæн кæй ссис кæронбæттæн этап. Ивгъуыд аз 2015-2017 азтæн Инвестицион программæйы фæлгæтты арæзт æрцыд 4,5 мин квадратон метры цæрæнуат, уыцы нымæцы арæзт æрцыдысты, хæсты рæстæджы цы цæрæн хæдзæрттæ ныппырх сты, уыдон дæр. Уыимæ иумæ ма арæнгæрон районты арæзт æрцыд 59 хæдзары. Ацы азыл куы дзурæм, уæд Цхинвалы афæдзы кæронмæ арæзт æрцæудзæн 18 мин квадратон метры ног цæрæнуат: уыдон сты 270 фатеры, фаронимæ абаргæйæ, уый у цыппар хатты фылдæр. Арæзт æрцæудзæн дыууæ цæрæн массивы æмбæлон æгъдауæй хæрзарæзт инфраструктурæимæ. Банысан кæнын хъæуы уый, æмæ Хуссар Ирыстоны куыд инфраструктурæйы æндидзынад, афтæ цæрæнуаты арæзтад дæр æххæст цæуы уæрæсейаг финансон æххуысы фæрцы, 2015-2017 азтæн Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон рæзтæн ахъазгæнæг Инвестицион программæйы фæлгæтты. Æдæппæтæй æндидзынад æмæ ног цæрæнуаты арæзтадæн рахицæн æрцыд 1,08 миллиард сомы бæрц. Сæрмагонд хъусдард здæхт цæуы æнæниздзинад хъахъхъæныны сферæмæ дæр. Махæн уыцы здæхт ахсджиаг у. Ацы азы кæрон арæзт фæуыдзæн медиционон реабилитацион центримæ сывæллæтты республикон рынчындон, уый у 7 мин квадратон метры æмæ ифтонг æрцæудзæн æмбæлон нырыккон ифтонггæрзтæй æмæ инвентарæй.

Уымæй дарддæр ма, 2017 азы Цхинвалы арæзт æрцæудзæн республикон рынчындоны ног операцион-хирургион корпус гемодиализ æмæ централон стерилизацион хайадтимæ, цыран план цæуы авд операцион æмæ ма ног Гуырæн хæдзары гинекологион хайадтæ равæрын. Фæстаг азты республикæйы арæзт æрцыдысты рынчындæттæ Ленингор æмæ Дзауы поселокты, горæт Къуайсайы та — медицинон санитарон хай, афтæ ма республикæйы арæнгæрон районты та — 17 фельдшерон-акушерон пункттæ. Ацы аз кæронмæ фæуыдзæн республикæйы иууыл масштабондæр объекттæй сæ иуы — ирон литературæйы бындурæвæрæг, Хетæгкаты Къостайы номыл Паддзахадон драмон театры бæстыхайы арæзтад. Махæн принципиалон у 10 азы размæ чи басыгъд, уыцы раздæры театры бæстыхайы национ колорит æмæ историон хуыз бахъахъхъæнын, фæлæ уыимæ сценæмæкæсджыты 330 бынаты 500 бынаты онг фæфылдæр кæнын. Ацы цау æцæг нысаниуæгджын суыдзæн куыд адæмæн, афтæ иумиагæй культурæйы рæзтæн дæр. Уый æддейæ ма, ивгъуыд аз мах байгом кодтам республикæйы национ музейы ног бæстыхай, кæцы пырхгонд æрцыд 1989-2008 азты гуырдзиаг агрессийы рæстæджы. Уый ссис æцæг лæвары хуызæн нæ бæстæйы адæмæн республикæйы сырæзты 25-азы бонмæ, кæцыйы мах банысан кодтам ивгъуыд аз.

Абон махæн сæрыстырæй нæ бон зæгъын у уый, æмæ нын кæй ис нырыккон музей æмбæлон инфраструктурæ æмæ æдасдзинады системæимæ, цыран æвæрд æрцыдысты нæ бæстæйы истори æвдисæг 40 мин экспонаты бæрц, дуры дуджы æнусæй райдайгæйæ абоны онг. Уый æддейæ ма, æндидзыд æрцыдысты республикæйы районты — Ленингоры поселочы æмæ Хъорнисы Культурæйы хæдзæрттæ, афтæ ма — горæт Къуайсайы дæр. Банысан кæнын хъæуы ахуырады фадыгмæ цы хъусдард здæхт цæуы, уый дæр. 2008 азы августы чи басыгъд, уыцы университеты бынаты ацы азы райдианы райдыдта ног университеты комплексы арæзтад, цыран æмбæлон ахуырадон процессæн арæзт æрцæудзысты æппæт уавæртæ дæр. Мах ныфс ис, 2017 азы сентябрмæ объект эксплуатацимæ лæвæрд кæй æрцæудзæн, æмæ ног ахуыры аз не студенттæ кæй ахуыр кæндзысты нырыккон аудиториты. Афтæ ма 2017 азмæ Ленингоры районы арæзт æрцæудзысты дыууæ ног скъолайы æмæ сывæллæтты цæхæрадон, кæцыты арæзтад райдыдта ацы аз. Æмæ ацы азы кæронмæ Ленингоры поселочы эксплуатацимæ лæвæрд æрцæудзæн сывæллæтты ног цæхæрадон 100 бынатимæ. Æртæ азмæ республикæйы æндидзыд æрцыдысты дæсгай скъолатæ æмæ скъолайы агъоммæйы кары ахуырадон уагдæттæ. Арæзт æрцыдысты æртæ ног скъолайы горæт Къуайсайы, Хъорнисы æмæ Къостайыхъæуы, афтæ ма сывæллæтты дыууæ цæхæрадоны Дзауы поселочы æмæ Дменисы хъæуы. Уый æддейæ ма, арæзтадон-æндидзынгæнæн куыстыты руаджы дыккаг цард райста Цхинвалы бирæпрофилон колледж дæр, цыран дæсгай æвзонг адæймæгтæ ныридæгæн профессионалон фæлтæрддзинад исынц, абоны бон республикæйы уæлдай тынгдæр цы професситæ хъæуы, уыдоны, куыд зæгъæм, программистты, кондитерты, хуыйджыты, слесарты, сантехникты, аразджыты æмæ æндæр дæсныйадты.

Республикæйы экономикон фадыджы рæзты стыр нысаниуæг ис фæндагон-транспортон инфраструктурæйæн. Номхуындæй, уымæ гæсгæ Инвестицион программæйы уæлдай хъусдард здæхт цæуы республикон æмæ горæты фæндагон коммуникацитæм. Ныри-дæгæн арæзт æрцыдысты стратегион æгъдауæй ахсджиаг фæндæгтæ Ленингор æмæ Знауырмæ. Ацы азы кæронмæ эксплуатацимæ лæвæрд æрцæудзæн арæнгæрон район Карз-манмæ бæрзондхæххон фæндаг, арæзтадон куыстытæ цæуынц Гуфта-Къуайсайы трассæйыл. Ам азы кæронмæ фæуыдзæн арæзтады фыццаг этап, асфальт æвæрд æрцыд автофæндаджы 10 километрыл. Горæты уынгты тыххæй дзургæйæ, ам ирдæй зынынц позитивон ивындзинæдтæ. Дыууæ азмæ хæрзарæзт æмæ арæзт æрцыдысты фæндагон инфраструктурæйы Цхинвалы 17 централон уынджы, ноджы ма 11 уынджы планмæ гæсгæ эксплуатацимæ лæвæрд æрцæудзысты ацы азы кæронмæ. Уыимæ, фæндагаразджытæ цалынмæ куыстытæм не ’рывнæлдтой, уæдмæ стыр куыст æххæст æрцыд зæххыбын коммуникациты, газ, дон æмæ канализацион хызæгтæ раивыны фæдыл. Махæн ахсджиаг у, цæмæй цы аразæм, уыдон иууылдæр арæзт æрцæуой гъæдджынæй фидæны фæлтæртæн. Уадз, афтæ тагъд нæ, куыд нæ фæнды, фæлæ планонбæрцæй: мах иуварс кæнæм хæсты фæстиуджытæ, æмæ Цхинвалы, иумиагæй æнæхъæн республикæйы дæр ныридæгæн ис позитивон ивындзинæдтæ.

— Ныртæккæ, республикæйы æххæст цыдæй бæстон кæны сабыр цард, фыццаг планы сты экономикон характеры фарстытæ. Куыд æндидзыд цæуы Хуссар Ирыстоны экономикæ? Бæрæг у, республикæмæ финансон æфтиæгтæ нырма цæуынц УФ-йы паддзахадон бюджетæй инвестициты хуызы. Бæстæйы мидæггагон базар йæхимæ цæмæй æрбакæндзæн хисæрмагонд инвесторты?

— Мах кæнæм активон куыст Хуссар Ирыстоны инвестицитæн хæрзвадат уавæртæ саразыны тыххæй. Нæ йæ бамбæхсдзынæн: ацы здæхты алы къахдзæф дæр нæ къухты æфты зынтæй. Паддзахадон управленийы процесс у тынг вазыгджын, фæлæ нæ разылæууæг æппæт хæстæй иууыл вазыгджындæр у экономикæйы рæзт мидцоппайы бирæ азты фæстæ. Абон æххæст цæуы сæйраг куыст Хуссар Ирыстоны инвестицион закъондæттынады модернизацийы фæдыл. Республикæйы къухдариуæгады тыхархайдтытæ здæхт сты фидар экономикон рæзтæн институцион уавæртæ саразынмæ. 2014 азы махмæ ист æрцыд закъон инвестицион архайды тыххæй, кæцы бæрæгæй къаддæр кæны хъалонтæ инвестицион проектты фæдыл, иуæй-иу цауты райдианы уыдон сты 0%. 2017 азы амалиуæггæнджытæн æххуысы ахæм мадзæлттæй дарддæр ма мах фæнд кæнæм республикæйы чысыл æмæ астæуккаг бизнесы рæзты тыххæй паддзахадон бюджеты азы сфидаргонд иумиаг гуырахсты æфтиæгтæм 2 проценты онг æрвитын. Æмбæлон Закъоны проект райста Хуссар Ирыстоны Хицауад. Инвестортæн уæлæмхас стимул у 2012 азы 2-æм марты къухтæ кæуыл æрфыстой, уый Республикæ Хуссар Ирыстоны æмæ Уæрæсейы Федерацийы Хицауадты ’хсæн «Товартæй базар кæныны режимы тыххæй» Сразыдзинад, кæцыйы фæлгæтты архайы базарады æнæфиддонон режим Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæсейы Федерацийы ’хсæн.

Республикæйы архайæг Инвестицион программæйы фæлгæтты хынцыд æрцыдысты фæрæзтæ 800 милуан сомы бæрц экономикæйы реалон секторы проекттæн баххуыс кæныны тыххæй. Инвестортæн паддзахадон æххуыс бакæныны тыххæй закъонмæ гæсгæ мах инвестортæн аразæм къорд серьезон уавæртæ Хуссар Ирыстоны территорийыл бизнесы рæзты тыххæй. Иу кæнæ иннæ проекты спецификæмæ гæсгæ, дзырд цæуы кредитты фæдыл субсидийы тыххæй процентон бæрцы æмæ технологион ифтонггæрзтæ балхæныны, инфраструктурæты арæзтад æмæ юридикон цæсгæмтты капиталы инвестициты тыххæй хæрдзтæ баххæст кæнын.

Хицæн механизм хынцыд æрцыд зайæгойкуысткæнынадæн баххуыс кæныны тыххæй. Фæсхæсты рæстæджы дæргъы мах фылдæр нæ хъусдард здахæм гуырдзиаг агрессийы рæстæджы чи ныппырх, цæрджыты уыцы цæрæнуат æмæ республикæйы инфраструктурæ сæндидзын кæнынмæ æмæ нæ къухты бафтыд бæрæг фæстиуджытæ. Фидæны приоритетон хъусдард здæхт цæудзæн экономикæйы рæзтмæ, уый тыххæй мах нæ фембæлдтытæй сæ иуы рæстæджы дзырдтам Уæрæсейы Президент Владимир Путинимæ. Ис конкретон плæнттæ æмæ бакуыстытæ, ис нын фарсхæцынад нæ уæрæсейаг коллегæты ’рдыгæй, ис æмбарнынад бынæттон амалиуæггæнджыты ’рдыгæй паддзахады архайдтыты фæдыл. Мах бахъæудзæн куысты егъау гуырахст сæххæст кæнын, фæлæ мæн ныфс ис, махæн нæ къухты кæй бафтдзæн Хуссар Ирыстоны экономикæ æмæ не ’мбæстæгты цард гъæдджын æгъдауæй фæивынæй.

— Цæмæй цæры ныртæккæ Хуссар Ирыстон? Цавæр продукци йæ бон у æддæмæ æрвитын, уыцы нымæцы Уæрæсемæ дæр?

— Абон Хуссар Ирыстон цæттæ у, цæмæй æддæмæ арвита æрдзон дон, уыцы нымæцы минералон — «Бæгъиат», «Аландон», «Осетинская вода» æмæ «Згъуыбир»-ы базарадон маркæтимæ. Республикæйы территорийыл бæлвырдгонд æрцыд минералон доны 150 хуызæй фылдæр. Чысыл гуырахстæй ныридæгæн ласт цæуынц уæрæсейаг базарадон фæзуаттæм. 2017 азы æрбиноныг кæныны фæнд кæнæм андезитон-базальттæ къахын æмæ сыл кусын. Экономикæйы æппæт къабæзты дæр мах стæм нæ фæндаджы райдианы, æмæ нæ разы лæууы нæ размæцыды бæрнджын этап. Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæсейы Федерацийы æхсæн цы бадзырдты системæ ис, уый хуссарирыстойнаг продукцийæн гом кæны уæрæсейаг базарадон фæзуат. Уый у цæсты ахадгæ конкурентон фадат, æмæ мах хæсджын стæм, цæмæй дзы спайда кæнæм.

— Хуссар Ирыстон æрбынат кодта рæсугъд æрдзы хъæбысы, æмæ йæ ном хъуыстгонд у йæ æрдзон æмæ историон цыртдзæвæнты, рагон кувæндæтты, мæсгуытæ æмæ фидæртты фæрцы. Республикæйы туристон æмæ культурон центр рæзын кæныны фæнд уæм ис æви нæ, цæмæй йæм бæлццæттæ æхсызгонæй цæуой?

— Республикæйы цы туристон фæсауæрцон базæтæ ис, уый фадат дæтты туризмы цалдæр къабазы райрæзын кæнынæн, уыцы нымæцы культурон-историон, экстремалон, хосгæнæн базæтæ. Ныртæккæ Хуссар Ирыстоны кусы донхосгæнæн Знауыры районы Нагутнийы хъæуы. Æввахс рæстæджы скусдзæн донхосгæнæн Дзауы районы Къодибыны хъæуы. Арæзт æрцыдысты балцон маршруттæ Хуссар Ирыстоны æппæт территорийыл. Фæлæ æмткæй туристон здæхтыты дæр, фыццаджыдæр та культурон-историон здæхты, махмæ ис уæрæх архайды фадат æмæ цæстыахадгæ æнтысты фидæн. Æз зонын, Хуссар Ирыстонмæ, куыд туристон регионмæ, æвзæры стыр цымыдис. Цы фæндтæ нæм ис, уыдонæн кæд æнтыст уа æмæ арæзт æрцæуа æмбæлон туристон инфрастуктурæ, уæд дзурæн уыдзæн туризмы æмæ лæггæдты къабазы бирæнымæц адæмы куыстæй сифтонг кæныныл, уæлдайдæр та хъæууон бынæтты, уый махæн тынг ахсджиаг у.

— Европæйы фылдæр бæстæты ахуырадон уагдæтты ахуырдзаутæн амонынц Дыккаг дунеон хæсты æндæргъуызон фæстиуджытæ, æмæ хуымæтæджы ахуырдзауы куы бафæрсай, Европæйы фашизмæй чи фервæзын кодта, зæгъгæ, уæд уый æнæмæнгæй зæгъдзæн Америкæ æмæ Англи, зæгъгæ. Польшæ æмæ Прибалтикæйы бæстæты пырх кæнынц советон æфсæддонты цыртдзæвæнтæ, европæйаг политиктæ æдзухдæр архайынц ууыл, цæмæй æндæр-гъуызонæй равдисой уыцы тæссаг хæсты фæстиуджытæ, цæмæй уый фæрцы дызæрдыггаг скæной ССРЦ-ы нысаниуæг фашизмы ныддæрæн кæныны хъуыддаджы. Мах зонæм, Уæлахизы Бон Цхинвалы сæйраг фæзуаты кæй рацыдысты «Æнæмæлгæ полчы» архайджытæ.

— Европæйы бирæ бæстæты нырма фидар у историон цауты фальсификацийы хъуыддаг, уыцы нымæцы Дыккаг дунеон хæсты истори дæр. Ахæм цæстæнгас ирдæй зыны Ныгуылæны ахуырадон системæйы. Уымæн йæ фæстиуæг у, ахуырдзаутæ хæсты историйы æцæгдзинад кæй нæ зонынц, уый. Цы бафарстытæ ауагъдæуыд, уыдон зонæнтæм гæсгæ уыцы бæстæты ахуырдзаутæн сæ фылдæр фидарæй æууæндынц, ома Советон Цæдис æмæ Сырх æфсад нæ, фæлæ АИШ æмæ Стырбритани ныддæрæн кодтой немыцаг фашизмы. Историйы сзыгъуыммæ кæныны бафæлвæрдтытæм ныхмæ лæууын æмæ йын йæ бартæ сæндидзын кæнын уый канд ахуыргæндтæ-æхсæнадзонджыты хæс нæу, фæлæ æппæт æхсæнады хæс дæр, уыцы нымæцы нæ бæстæйы дæр. Уыцы хъуыддаджы стыр хъомыладон нысаниуæг ис «Æнæмæлгæ полк» кæй хонæм, уыцы акцийæн. Йæ хайадисджытæ æрвылаз дæр 9 майы, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты чи фæмард, сæ уыцы фыдæлты, уыдон фыдæлты къамтæ куы рахæссынц, уымæн. Æмæ ацы ран, Хуссар Ирыстоны фæсивæд зонынц æви нæ, нæ сæрмæ сабыр арв цæй аргъæй æрхастæуыд, фашизмыл фæуæлахизуæвджыты бындартæ сæ фыдæлты намысæн аргъ кæнынц æви нæ, ацы фарстæн ис æрмæст иунæг дзуапп: кæй зæгъын æй хъæуы, зонынц! Уымæн æмæ Ирыстоны алы дыккаг хæдзары дæр ис Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ветеран, æмæ хæсты быдырмæ Ирыстонæй чи фæцыд, уыдоны нæмттæ та кæддæриддæр ссарынц ирон фынгыл.

— 2017 азы Сочийы уыдзæн Фæсивæды æмæ студентты 19-æм Дунеон фестиваль. Фестивалы делегаттæ суыдзысты дунейы 150 бæстæйæ 20 000 æрыгон адæймаджы 18 азæй 35 азы онг. Хуссар Ирыстонæй æрвитинаг стут æви нæ фæсивæдон раздзогты?

— Хуссар Ирыстоны минæвæрттæ æнæмæнгæй райсдзысты хайад Фæсивæды æмæ студентты дунеон фестивалы. Æз æй куыд зонын, уымæ гæсгæ æмбырд цæуы нæ бæстæйæ фæсивæды æмæ студентты делегатты къорд. Мæ бон у æмæ ма йæм бафтауон: уырдæм ацæудзысты хуссарирыстойнаг волонтертæ.

— Рæмонты Сослан Уæрæсейы æмбырдгонд командæйы уæнг, 2016 азы Рио-де-Жанейройы Олимпион хæзтыты чемпион чи сси, уый у Хуссар Ирыстонæй рацæугæ. Куыд сæмбæлд Республикæ йæ чемпионыл?

— Рæмонты Сослан кад скодта æппæт ирон адæмæн, æппæт дунейæн фехъусын кодта, кæй ис ирон наци, кæй уæвынад кæны, Хуссар Ирыстоны паддзахад. Уый куы фæуæлахиз, уæд уæрæсейаг тырысаимæ иумæ рахаста, йæ удæн хæстæг ирон тырыса дæр. Уымæй фехъусын кодта, Хуссар Ирыстон хæдбар, размæ цæуæг паддзахад кæй у, кæй йын ис йæхи Олимпион чемпионтæ. Йæ райгуырæн зæххыл, ам, Хуссар Ирыстоны, Сосланыл æмбæлдыстæм æппæт республикæйæ: сабитæ, ас адæм, æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, республикæйы къухдариуæгад. Уый цытæн нæм, уыд цытджын мадзæлттæ, ирон уæливыхтæ, цины ныхæстæ æмæ фæндиæгтæ, сабиты мидбылхудт — уыдон æм кастысты куыд хъайтармæ, у сын фæзминаг. Мах сæрыстыр стæм уыцы лæппуйæ. Уыдис ма дзы, цы аккаг у, ахæм лæвæрттæ дæр: хæдзары дæгъæлтæ, зæххы фадыг, цæмæй уым сараза мыггаджы мæсыг, æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, нæ республикæйы уæлдæр паддзахадон хорзæх «Уацамонгæ».

Гаянэ Мацейчик æмæ Светлана Конев, уæрæсейаг æмбæстæгты портал «Русский век»