1979 азы 4-æм декабры Советон Цæдисмæ официалон хæларадон визитимæ æрцыд Афганистаны сæргълæууæг Нур Мохаммед Тараки. Леонид Брежнев æмæ Тараки 20 азы æмгъуыдмæ сæ къухтæ æрфыстой хæлардзинад æмæ æмгуысткæнынады тыххæй советон-афгайнаг бадзырдыл.
Фæлæ бæстæйы мидæггагон змæстыты аххосæй Таракийы раппæрстой йæ бынатæй æмæ йæ амардтой. Афганистаны лидер ссис Хафизулла Амин, кæцы бафидар кодта советон-афгайнаг æнæфехæлгæ хæлардзинад. 1979 азы 24-æм декабры Д.Устинов йæ къух æрфыста директивæйыл, уым дзырдæуыд: «Ист æрцыд уынаффæ советон æфсæдты иуæй-иу контингенты Афганистаны территоримæ бакæныны тыххæй хæларадон афгайнаг адæмæн баххуыс кæныны нысанæн». Æнхъæлдтой, зæгъгæ, советон æфсæдтæ суыдзысты гарнизонтæ æмæ хъахъхъæндзысты бæстæйы сæудæджерадон æмæ æндæр объектты, уымæй афгайнаг æфсæдты ссæрибар кæнгæйæ, цæмæй уыдон активон хæстон архайдтытæ кодтаиккой оппозицийы къордты ныхмæ. Бардзырдмæ гæсгæ, советон æфсæдтæ афгайнаг арæныл хъуамæ ахызтаиккой 1979 азы 27-æм декабры. Уыдонимæ уыдысты бирæ ирон хæстонтæ дæр.
Афганистаны хæст уæззау фæд ныууагъта æнæхъæн фæлтæры царды. Фæлæ рæстæг куыд цæуы, афтæ сындæггай рох кæнынц ацы бæстæйы зæххыл æрцæугæ трагикон цаутæ. Хуссар Ирыстоны чысылнымæц цæрджытæй афгайнаг хæсты хайад райстой 200 лæппуйы бæрц, уыдонæй æхсæзæй сæрæгасæй нал сæмбæлдысты сæ райгуырæн Ирыстоныл. Фæмард сты хæстон операцитæ æххæст кæнгæйæ. Бирæтæ та фæстæмæ æрæздæхтысты уæззау цæфтимæ æмæ хъизæмар кæнынц абоны онг дæр. Афганистаны зæххыл ирон лæппутæ цы стыр хъайтардзинæдтæ равдыстой, уыдоны тыххæй хорзæхджын æрцыдысты Советон Цæдисы æмæ Республикæ Афганистаны бæрзонд паддзахадон хорзæхтæй. Фæлæ æцæгæлон бæстæйы цæхæрæй сæрæгасæй чи раирвæзт, уыдонмæ иу афæдзы фæстæ æнхъæлмæ каст ног хæст сæ райгуырæн зæххыл. Уыдонæй бирæтæ фæмард сты хъæбатырæй сæ Райгуырæн бæстæ гуырдзиаг агрессортæй хъахъхъæнгæйæ. «Афгайæнгтæ» слæууыдысты сæрибардзинады сæраппонд тохты активон хайадисджыты рæнхъыты æмæ сын амыдтой сæ фæлтæрддзинад хæстон архайдтытæ æххæст кæнгæйæ. Ирон адæмæй никуы ферох уыдзысты Джиоты Владик (Басмач), Дзабиты Геннади, Уалыты Витали, Зæгъойты Роберт æмæ æндæрты хъайтардзиндæтæ, уыдоны тыххæй абон дæр цæуынц легендæтæ. Советон Æфсады хистæр лейтенант Туаты Васили хорзæхджын уыд Сырх Стъалыйы дыууæ орденæй æмæ «За отвагу»-йы майданæй, уымæ æнхъæлмæ каст службæйы фæдыл хорз фидæн, фæлæ 1991 азы ныууагъта йе службæ, æрæздæхт Цхинвалмæ æмæ балæууыд Райгуырæн бæстæ хъахъхъæнджыты фарсмæ. 1994 азы йе службæ адарддæр кодта уæрæсейаг æфсæдты, фæлæ, стыр хъыгагæн, хъæбатырæй фæмард Цæцæны хæсты.
Джиоты Владик Ирыстоны зæххыл цы хъайтардзинæдтæ равдыста, уыдонимæ хорз зонгæ сты не ‘мбæстæгтæ, фæлæ уый къаддæр хъайтардзинæдтæ нæ равдыста Дард Афганистаны зæххыл дæр. Ирон лæппу æппындзух уыд мæлæты тасы бын. Стыр хъæбатырдзинæдтæ кæй æвдыста, ныфсхаст кæй уыд, уымæ гæсгæ йæ æрвыстой иууыл тæссагдæр бынæттæм æмæ-иу дзы алыхатт дæр сæрæгасæй раирвæзт. Владикæн Афганистанæй сæрæгасæй бæргæ æрыздæхт, фæлæ йæ мæлæт ссардта йæ уарзон Ирыстоны зæххыл, иунæгæй знæгты ныхмæ æнæмсæр карз тохы бацæугæйæ.
1994 азы Хуссар Ирыстоны арæзт æрцыд Афганистаны ветеранты цæдис. Организацийы сæргълæууæг Гуыцмæзты Мураты ныхæстæм гæсгæ, ацы организаци саразыны нысан у, хæсты ветеранты интерестæ хъахъхъæнын æмæ сын сæ нæмттæ сæнусон кæнын, фæмардуæвджыты бинонтæн æххуыс кæнын, æндæр паддзахадты ветеранты ахæм организацитимæ æмгуыстад кæнын. 2006 азы хуссарирыстойнаг организацийы райстой Афганистаны ветеранты уæрæсейаг цæдисмæ. Афганистаны хæстон архайдтыты архайдта Советон Цæдисы Гарзджын тыхты 40-æм арми.
1987 азы афгайнаг хæсты райдыдта иууыл егъаудæр операци «Магистраль», кæцы уыцы иурæстæджы ссис Советон Æфсады историйы фæстаг уæлахиз. Афганистаны хурскæсæйнаг хайы горæт Хост æййæфта стыр зындзинæдтæ хæлцадон продукттæ æмæ хæстон æрмæджыты хъуагдзинадæй. Уымæ гæсгæ 40-æм армийыл командæгæнджытæ аскъуыддзаг кодтой горæт ссæрибар кæныны тыххæй операци сæххæст кæнын æмæ Гардезы фæндагыл Хостмæ продукттæ æмæ хæстон æрмæджытæ ласыны хъуыддаг сæндзидзын кæнын. Хæст цыд 12 сахаты дæргъы, десантонтæн сæ бон бацис 12 атакæйæн ныхкъуырд радтын æмæ сæ фæстæмæ аппарын. Операци «Магистраль»-ы тыххæй Советон Цæдисы хъайтары нæмттæ саккаг кодтой 4-æм армийы командæгæнæг Борис Громов æмæ 103-æм уæлдæфон-десантон дивизийы командир, фидæны УФ-йы Хъахъхъæнынады министр Павел Грачевæн.
1988 азы 14-æм апрелы къухтæ фыст æрцыдысты уынаффæйыл, кæцымæ гæсгæ советон æфсæдтæ Афганистанæй хъуамæ раконд æрцыдаиккой 1989 азы февралы мæймæ. Мæскуы сæххæст кодта ацы уынаффæ, ацы хæсты 15 минæй фылдæр советон хæстоны фесафгæйæ, дæсгай мин адæймаджы хъысмæты фæсахъатджын кæнгæйæ, миллиардгай сомтæ, стыр материалон æргъадтæ бахардз кæнгæйæ… Цæуы рæстæг æмæ сындæггай гас кæнынц афгайнæгты буары хъæдгæмттæ. Фæлæ, нæ мысынады æнустæм баззайдзæн Афганистан, дард, æнæзонгæ æмæ æцæгæлон бæстæ. Афгайнаг хæст у Советон Цæдисы Гарзджын Тыхты историйы ахсджиаг рæстæг, историйы фарс. Уыцы бонтæ æмæ азтæ сты рыст æмæ уды зиæнтты, хъайтардзинад æвдисыны азтæ. Махæн та нæ хæс у, цæмæй ма ферох кæнæм афгайнаг зæххыл стыр хъизæмæрттæ чи бавзæрста, уыцы адæймæгты.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
