Уæрæсейы историмæ куы æркæсæм, уæд ын сæдæ азты дæргъы бирæтæ йæ лæггæдтæн никуы скад кодтой, йæ фарсмæ зындзинады никуы балæууыдысты, гæнæн-иу сын куы фæцис, уæд-иу ын йæ фæсонты кард ныссагътой. Дзырд нæ цæуы чысыл нацитыл æмæ знæмтыл, фæлæ егъау бæстæтыл æмæ паддзахадтыл. Суанг ма император Александр III дæр афтæ дзырдта, – «Уæрæсейæн ис æрмæстдæр дыууæ æмцæдисоны – йе ‘фсад æмæ флот». Уæдæ æркæсæм цалдæр ахæм историон фактмæ.
Райдайæм Румынæй. Историон масштабтæй куы барæм, уæд ацы чысыл бæстæйæн йæхи паддзахад никуы уыд – æрмæстдæр Османы империйы сконды уæвынад кодта сæдæ азты дæргъы. 1877-1878 азты уырыссаг-туркаг хæсты фæстиуæгæн Уæрæсейы импери Румынæй стыдта туркæгты дзæмбытæй æмæ сын радта хæдбар-дзинад. Йæ территорийыл цæрæг адæм фыццаг хатт сæ историйы хъалон нал фыстой æцæгæлæттæн. Уæды рæстæджы йæ цæрджыты нымæц уыд æрмæстдæр 5 милуан адæймаджы бæрц, йæ территори та – бирæ къаддæр, нырмæ абаргæйæ. Фæлæ рагæй фæстæмæ Уæрæсемæ кæсы знаджы цæстæй æмæ байсынмæ хъавы Молдави æмæ Приднестровийы, кæцытæм бынтондæр ницы бар дары.
Уырыссаг-туркаг хæсты фæстиуæгæн ма Османы империйæ хæдбардзинад райстой Серби æмæ Черногори. Ацы дыууæ бæстæйы суанг 2006 азы онг уæвынад кодтой иу паддзахады сконды, – Черногорийы цæрджыты фылдæр сербæгтæ сты. Дыууæ дунеон хæсты дæр Сербийыл стыр зиæнттæ æрцыдис, фæлæ уæддæр Уæрæсейыл сæхи никуы атигъ кодтой, кæд алы хатт политикон процесстæ сæ зæрдæмæ нæ цыдысты, уæддæр.
Зæгъæм, Серби 1917 азы Октябры революцийы фæстиуджытимæ разы нæ уыдис æмæ мæ-лæтæй фервæзын кодта бирæ уырыссаг эмигрантты, кæцытæ лыгъдысты большевикты дзæм-бытæй. Ацы лигъдæттæн Серби ссис сæ дыккаг хæдзар. Эмигранттæн сæ фылдæр уыдысты ахуыргонд адæм: дохтыртæ, ахуыргæндтæ, инженертæ, æфсæддонтæ, сфæлдыстады æмæ æндæр къабæзты дæснытæ.
Серби уæды рæстæджы нымад цыд мæгуыр бæстæйыл æмæ йын уæрæсейаг лигъдæттæ йæ иумæйаг æмвæзадыл бæрзонд схæцыдысты – бакодтой дзы скъолатæ, рынчындæттæ, уæлдæр ахуыргæнæндæттæ, сарæзтой дзы алыгъуызон рæсугъд бæстыхæйттæ. Абоны бон дæр Серби нымад цæуы иууыл иузæрдиондæр æмцæдисоныл Уæрæсейæн, – дыууæ бæстæйы ‘хсæн рагæй фæстæмæ ис æнæвизæйон режим. Стæй ма, Украинæйы сæрмагонд æфсæддон операци уадзыны рæстæджы, æрмæстдæр ацы бæстæйы уагъд цæуынц бирæнымæц массон митингтæ Уæрæсе æмæ Путины сæрыл.
Сербийы дæр йæ алыварс сыхаг бæстæтау фæнды Европæйы бæстæтимæ æнгомдæр интеграци саразын. Фæлæ сын Евроцæдис ультиматумы хуызы бамбарын кодта, зæгъгæ, цæмæй не скондмæ æрбацæуай, уый тыххæй дын, ома, Уæрæсеимæ хорз ахастытæ ма хъуамæ уа. Бирæ азты дæргъы хурныгуылæйнаг «демократон» бæстæтæ уыйбæрц бакодтой, æмæ ма Сербийæ ахицæн кодтой Черногорийы дæр. Уый фæстæ та йæ 2017 азы смидæг кодтой НАТО-йы сконды, кæд Черногорийы цæрæг адæм разы нæ уыдысты уыцы хъуыддагыл, уæддæр. Уымæн æмæ ацы ахсджиаг фарсты тыххæй референдум уагъд не ‘рцыд. Фæлæ абоны бон дæр Черногори хорз зæрдæ дары Уæрæсемæ, кæд АИШ-ы æндæвдады фæстиуæгæн Уæрæсейы ныхмæ санкцитæм баиу ис, уæддæр.
Болгари та уырыссаг-туркаг хæсты фæстиуæгæн райста автономон къниазады ном æмæ фæстæдæр 1908 азы уый дæр ссис хæдбар паддзахад. Фæлæ, уыцы лæггæдтæм нæ кæсгæйæ, дыууæ дунейон хæсты дæр Болгари хæцыд Уæрæсейы ныхмæ æмæ абоны бон дæр санкцитæм баиу ис иннæ хæрамдзаст бæстæтимæ. 1944 азæй суанг 1990 азы онг Болгари уыдис Уæрæсейы æмцæдисон. Фæлæ та уырыссæгтæ уæззау уавæры куы бахаудтой, уæд та сæм уайтагъд сæ чъылдым фездæхтой. Абоны бон Болгари ис Евроцæдисы сконды æмæ бахызт НАТО-мæ дæр. Сæ къух Уæрæсейыл афтæ систой, æмæ сæ националон бæрæгбоны, ома, Осмайнаг империйæ куы ссæрибар сты, уыцы мадзæлттæм уæрæсейæгты хонгæ дæр нал кодтой. Æниу, Балканы регионы бæстæты туркæгты дзæмбытæй ссæрибар кодтой Уæрæсейы импери, фæлæ дзы Греци æмæ Сербийы йедтæмæ абоны бон бузныгæй ничи баззадис.
Ныры Польшæйы территорийыл цæрæг адæмтимæ рагæй фæстæмæ Уæрæсейæн йæ дон нæ рæсугъд кодта – рæстæгæй-рæстæгмæ се ‘хсæн цыд хæстон архайдтытæ. Уый та уымæн, æмæ Польшæ географион æгъдауæй ис ахæм ран, цыран æмбæлынц Уæрæсейы паддзахад æмæ Европæйаг бæстæтæ, æмæ бар-æнæбары бахауы дыууæ «цæхæры астæу». Фылдæр рæстæг Польшæйы территоритæ уыдысты Уæрæсейы империйы сконды æмæ або-ны бон дæр уыцы историон факттæ полякаг националистты знæт кæнынц. Фæлæ уыдон ууыл никуы ахъуыды кодтой, абон сæ паддзахад Уæрæсейы фæрцы кæй уæвынад кæны. Фыццаг дунейон хæсты фæстиуæгæн æмæ ма Уæрæсейы революци арæзт кæй æрцыд æмæ йæ паддзахад кæй æрлæмæгъ ис, уыцы факторты фæрцы Польшæ ссис хæдбар паддзахад. Ӕгæрыстæмæй ма йæм бафтыдысты Беларус æмæ Украинæйы хурныгуылæйнаг территоритæ дæр. 1939 азы Герман æмæ Советон Цæдис сæ сусæг бадзырдæй Польшæйы дыууæ дих акодтой æмæ куыд паддзахад, афтæ нал уæвынад кодта. 1945 азы та Дыккаг дунейон хæсты фæудимæ Польшæ ногæй ссис хæдбар падзахад æмæ йын йæ экономикæ сæндидзын кæнынæн егъау æххуыс бакодта Советон Цæдис. Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ Польшæйы территори немыцаг фашисттæй асыгъдæг кæныны рæстæджы кæй фæмард 600 минæй фылдæр уæрæсейаг хæстоны.
Финляндийы территорийыл хæдбар падзахад фыдæлтæй фæстæмæ никуы уыд, – къухæй-къухмæ цыд æмæ бынæттон знæмты сæ бартыл сдзурын никуы уагътой хъомысджындæр паддзахадтæ. 1802 азы император Александр I ацы территорийæ сарæзта Финляндийы губерни, фæлæ ма дзы цыдæр территоритæ уæддæр контрол кодта Швеци. 1808-1809 азты уырыссаг-шведаг хæсты фæстиуæгæн уыцы территориты дæр æрбаиу кодтой Финляндийы губернимæ. Уый фæстæ Финлянди 100 азæй фылдæр уыд Уæрæсейы империйы сконды, фæлæ йын иннæ губерниты уæлдай уыд бирæ фылдæр привилегитæ. Суанг ма сæм 1899 азы онг æфсады рæнхъытæм дæр нæ сидтысты, фæлæ барвæндонæй хайад истой хæстон архайдтыты – нымад цыдысты хорз хæстонтыл, бирæтæ дзы хорзæхджын дæр æрцыдысты сæ хъайтардзинады тыххæй. 31 декабры 1917 азы сын Ленин балæвар кодта хæдбардзинад.
Абоны бон Ленинмæ куыдфæнды ахаст ма дарæм, уæддæр историон факттæн аиуварсгæнæн нæй. Ленин революци саразынмæ уымæн нæ тырныдта, æмæ уæрæсейаг адæмы хъысмæтыл тыхст – уый уыд æндæрбæстаг агент æмæ йын мызд фыстой йæ антипаддзахадон архайды тыххæй. Бирæты нæ бауырндзæнис ацы хъуыддаг, уымæн æмæ советон дуджы Ленинæй сарæзтой идол, ома, Уæрæсейы ирвæзынгæнæг уыд. Фæлæ революцийы ныхмæ канд хуымæтæг адæм нæ уыдысты, фæлæ ма хъæздыджыты фылдæр хай дæр. Уыимæ ма иумæ уыцы рæстæджы Ленин ны-мад нæ уыд бæстæйы сæргълæууæгыл æмæ йын уыцы бартæ нæ уыд, цæмæй искæмæн хæдбардзинад радтаид. Фæлæ хицауиуæг кæныны бартæм баирвæзгæйæ, йæ фыццаг къахдзæфтæй райдыдта æвдисын йæ бæллиц – Уæрæсейы импери ныппырх кæнын. Хæдбардзинады декрет, æгæрыстæмæй, Финляндийы сеймы дæр ныкритикæ кодтой – нæ сæ фæндыд Уæрæсейы империйы скондæй рахизын. Фæлæ ахæм дуг ныллæууыд æмæ искæй мæт ничиуал кодта – бæстæ схæццæ æмæ Финляндийы дæр бахъуыд йæ æдасдзинад бахъахъхъæныны сæр.
Сæ территоритæ фæстæмæ æрбайсыны фæндимæ 1940 азы баиу сты немыцаг фашисттимæ æмæ хъазуатонæй тох кодтой Советон Цæдисимæ. Сырх æфсад уæлахиз кæнын куы райдыдта, уæд финæгтæ бамбæрстой сæ рæдыд æмæ 1944 азы рахызтысты Советон Цæдисы ‘рдæм. Хæсты фæстæ Финлянди Советон Цæдисы фæрцы ссис размæцыд паддзахад, – йæ промышленносты продукци уæй кодта Уæрæсемæ æмæ уыцы æфтиæгтæй фылдæр кодта йæ цæрджыты хъæздыгдзинад. Фæлæ та йæ абоны бон уынæм, æндыгъд уавæры та Уæрæсейы фæсонты кард кæй ныссагъта – сфæнд кодта НАТО-йы скондмæ бацæуын.
ДЖИОТЫ Алыксандр
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.