ИРÆТТЫ ХАЙАДИСТ – КАРИБАГ КРИЗИСЫ

1962 азы октябры  реалонæй тас уыд термоядерон хæст райдайынæй. Уæд Советон Цæдис æмæ АИШ-ы ‘хсæн гæнæн уыд райдыдтаид хæстон конфликт Кубæйы комкоммæ ныхмæлæуды тыххæй. Ацы тæссаг эпизод историографийы райста «Карибаг кризис»-ы ном.

Карибаг кризисы аххосаг уыд, 1961 азы Иугонд Штаттæ Туркы астæуккаг дæрддзæджы ракетæтæ «Юпитер» кæй равæрдтой, уый, кæцытæ тæссаг уыдысты Советон Цæдисы ныгуылæн хайы горæттæн, Мæскуы æмæ сæйраг сæудæджерадон центрты онг бахæццæ уæвынæй. Уæд америкæйаг тæссагдзинады ныхмæ мадзæлттæ райсыны тыххæй Хуссар Ирыстоны территорийыл дæр равæрдтой ядерон зарядтимæ тактикон ракетæтæ «Р-12»-ы дивизион, кæцытæн сæ бон уыд Турчы АИШ-ы авиабазæтæ æмæ «Юпитер» ракетæты позициты ныццæвын.

Уыцы рæстæджы ма АИШ план кодта Кубæмæ бабырсын æмæ Фидель Кастройы хицауады раппарын. Уый размæ ацы хъуыддаг саразынмæ бафæлвæрдтой кубæйаг контрреволюционертæ, фæлæ сæ фæнд фæсыкк. Ныр уавæр «рараст» кæнын план кодтой АИШ-ы гарзджын тыхтæ. Фидель Кастро паддзахадон сразыдзинæдты фæлгæтты бахатыд Советон Цæдисмæ æфсæддон æххуысы тыххæй æмæ ахæм æххуыс райста. Советон Цæдис Сæрибары сакъадахмæ арвыста æрмæст мотоæхсæг, бронетанкон хæйттæ æмæ Æфсæддон Уæлдæфон тыхтæ нæ, фæлæ ма ядерон хæстон зарядтимæ ракетæтæ дæр. Æфсæдты æмæ техникæйы æрвыстой денджызыл æмæ уый тыххæй дæргъвæтин рæстæджы америкæйæгтæ ницы зыдтой. Советон æфсæдтыл командæ кодта номдзыд ирон инæлар Плиты Иссæ, кæцы зындгонд уыд «инæлар Павлов»-ы фæсно-мыджы бын.

Райдианы советон фарс нæ састис, сакъадахы советон ядерон хæцæнгарз кæй равæрдта, ууыл. Уый фæстæ та америкæйæгтæн уырнын кодта, ракетæты равæрдæн уромæн характер кæй ис, уый тыххæй. 25-æм октябры ракетæты нывтæ равдыстой ИНО-йы Æдасдзинады Советы рабадты. Урс хæдзары серьезонæй уынаффæ цыд проблемæ тыхон æгъдауæй аскъуыддзаг кæныны вариантыл æмæ хæст райдианы фарсхæцджытæ Кеннедийæн уырнын кодтой, куыд гæнæн ис, афтæ тагъддæр Кубæйы уæлдæфон цæф ныккæнын. Фæлæ АИШ-ы хæдтæхæг-развæдсгарæг U-2 радон атахты рæстæджы федта, зæгъгæ, цалдæр ракетæйы ныридæгæн æвæрд æмæ цæттæ кæй сты сæ уадзынмæ. Æмæ ахæм архайдтытæ та æнæмæнгæй дæр æркодтаиккой стыр хæстмæ.

Плиты Иссæйæ дарддæр ма Кубæйы уыд бирæ ирæттæ, кæцытæ уыцы рæстæджы æфсæддон службæйы уыдысты Советон Æфсады рæнхъыты. Советон салдаттæ Кубæмæ цыдысты æмбæстагон уæлæдарæсы æмæ æфсæддон лагертæй æддæмæ нæ хызтысты. Уыцы азты Сæрибары сакъадахы испайнаг æвзагæй Плиты Иссæйы тæлмацгæнæг уыд не ‘мзæххон Джиоты Владимир. Мотоæхсæг дæлхайы службæ кодтой ноджы дыууæ ирон æфсæддон службæгæнæджы Тедеты Геогри æмæ Цоциты Эльбрус. Кубæйаг арв чи хъахъхъæдта, уыдоны нымæцы уыд æфсæддон тæхæг Галуанты Илья. Проекты донбындзу наутæй иуы службæ кодтой Дзауы районы Хуыцъейы хъæуккаг Харебаты Зельдик æмæ дменисаг  Бестауты Хъазбег дæр. Хъыгагæн, кубæйаг операцийы ирæттæй хайад чи иста, уыдонæй ма сæрæгас сты æрмæстдæр цалдæрæй. Се ‘нусон бæстæмæ аивгъуыдтой Харебаты Зельдик æмæ Бестауты Хъазбег дæр. Зельдикæн-иу йæ удæгасæй йæ зæрдыл арæх æрлæууыдысты Карибаг кризисы æндыгъд цаутæ æмæ-иу сæ радзырдта йæ бинонтæн. Йæ цардæмбал Цхуырбаты Назирæт нын радзырдта йæ мойы мысинæгтæ. «Уыцы рæстæджы Зельдик службæ кодта Севастополы донбындзу наутæй сæ иуы. Фæуд кодта йе службæйы рæстæг. Иу бон сæм иууылдæр фæдзырдтой штабмæ æмæ сын загътой, зæгъгæ, хъæуы сæххæст кæнын ахсджиаг паддзахадон хæслæвæрд. Йæ сæххæст кæныны тыххæй æфсæддон базæйы иумиаг скондæй равзæрстой фæндзай адæймаджы, уыцы нымæцы мæ цардæмбалы дæр. Бамбарын сын кодтой, зæгъгæ, уæ бахъæудзæн фæсарæнтæм ацæуыны сæр, фæлæ кæдæм, уый сын нæ загътой. Цасдæр рæстæджы фæстæ та сæ ногæй æрæмбырд кодтой æмæ сын радтой æмбæстагон уæлæдарæс. Уыцы рæстæджы портмæ æрбацыд уæзтæласæн нау, йæ палубæйыл уыдысты трактортæ æмæ экскаватортæ. Афтæ уыд фæдсафынæн, ома, Кубæмæ ласынц хъæууонхæдзарадон техникæ.  Иууылдæр ныххызтысты трюммæ. Æмæ нау ацыд Севастополы бухтæйæ. Æрмæстдæр сын цалдæр боны фæстæ загътой, Кубæмæ кæй цыдысты, уый тыххæй».

Сæ балцы рæстæджы сын нæ уыд боныгон трюмæй рахизыны бар æмæ цæугæ та кодтой 16 боны дæргъы. Æфсæддон службæгæнджытæн æрмæстдæр  æхсæвыгон уыд сæ бон палубæмæ схизын æмæ сæртæг уæлдæфæй сулæфын. Бонæй сын нæ уыд гæнæн, уымæн æмæ АИШ-ы хæдтæхджытæ тахтысты советон науты сæрты æппæт маршруты дæргъы, нырма Сау денджызы, æмæ уый фæстæ та  Зæххыастæу денджызы. Денджызы уыйбæрц рæстæг цæуын сын уыд тынг зын, трюмы уыд тæвд. Æппынфæстагмæ нау бацыд Кубæмæ æмæ æрлæууыд Мариелы бухтæйы. Иууылдæр сæ бакодтой испайнаг æфсады раздæры казармæтæм. Советон денджызонтыл конд уыд æмбæстагон уæлæдарæс, фæлæ сын уæдмæ райдыдтой кусгæ бонтæ æмæ уæд сæ уæлæдарæс раивтой матросы формæйæ. Рæстæгæй рæстæгмæ-иу сын уыд тревогæтæ æмæ-иу бацахстой хæстон позицитæ. Фæлæ уæдмæ фæбæрæг,  АИШ æмæ Советон Цæдис сабырдзинады тыххæй кæй бадзырдтой, æмæ æндыгъддзинад фæлæмæгъдæр. Æгæрыстæмæй, сæ уадзын райдыдтой æфсæддон хайæ æддæмæ дæр, цыран æмбæлдысты бынæттон цæрджытимæ. Кубæйæгтæ, дам, сты æргомзæрдæ адæймæгтæ, фæлæ сын иу хъуыды нæ уыд. Æвзонг адæймæгтæ нæ уарзтой Иугонд Штатты, фæлæ сæм ацæргæ адæм та дардтой хæларзæрдæ ахаст. Фæлæ банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ Фидель Кастройы иууылдæр кæй уарзтой.

Советон æфсæддон службæгæнджытæ хъуыды кодтой хæдзармæ æрбаздæхыныл. Йе службæйы рæстæг кæмæн фæуд кодта, уыдон райдыдтой се ‘нæразыдзинад æвдисын. Æгæрыстæмæй, сфæнд кодтой Плиты Иссæимæ фембæлын, цæмæй сæ уый арвыстаид фæстæмæ. Советон денджызонтæ рацыдысты сæкæры плантацитæм дæр, цæмæй сын баххуыс кодтаиккой йæ бафснайынæн. Фæлæ сæ алчидæр тырныдта, куыд гæнæн ис, афтæ, тагъддæр с хæдзармæ раздæхынмæ. Æмæ сын ахæм фадат фæцис. Советон Цæдисмæ цыд тæвддзу нау «Балтика», цыран уыд кубæйаг хицауады делегаци.

Æппæт уыцы бонты советон денджызонтæ зонгæ дæр нæ кодтой, цахæм тæссагдзинад сæм æнхъæлмæ каст, уый, æмæ уыдонимæ æнæхъæн дунемæ дæр. Фæлæ хорз уыд, æмæ политиктæн сæ бон ссис бадзурын æмæ афтæмæй не ‘руагътой æртыккаг дунеон хæст райдайын.

АИШ-ы президент Джон Кеннеди йæ фæндон загъта, Советон Цæдисæн сæ ракетæтæ сисыны æмæ Кубæмæ цæуæг советон науты фæстæмæ раздахыны тыххæй. Уыимæ сын АИШ гаранти радта Кубæмæ кæй нæ бабырсдзысты æмæ Фидель Кастройы режим кæй нæ рап-пардзысты, уымæй. Афтæ ма АИШ баныфс æвæрдтой Туркæй америкæйаг ракетæтæ ракæныны тыххæй дæр.  Советон Цæдисы Коммунистон партийы Централон комитеты фыццаг секретарь Никита Хрущев сразы ис сæ фæндыл. Æмæ 1962 азы 28-æм октябры райдыдта советон ядерон ракетæты демонтаж. Афтæмæй æртыккаг дунеон хæст райдайыны тæссагдзинад иуварсгонд æрцыд.

Æфсадæй æрæздæхыны фæстæ Харебаты Зельдик каст фæцис Хуссар Ирыстоны педагогон институт. Уый фæстæ куыста Кировы астæуккаг скъолайы ахуыргæнæгæй, бирæ азты дæргъы бакуыста Дзауы районы администрацийы ахуыры хайы хистæрæй. Уыд ацы районы администрацийы хайады инструктор дæр. Йæ амæлæты боны онг куыста Дзауы районы администрацийы ахуыры хайы методистæй. Цардæй ахицæн 2008 азы.

ДЖИОТЫ Екатеринæ