ХУССАР ИРЫСТОНЫ ИСТОРИЙЫ АХСДЖИАГ БОН

8-æм июнь у Хуссар Ирыстоны Советизацийы бон. 1920 азы 8-æм июны Цхинвалы дыууæ сахатыл арæзт æрцыд митинг дыууæ мин гæрзифтонг сырх партизаны æмæ Цхинвалы цæрджыты хайадистæй, цыран Революцион комитет расидт Советон хицауад. 1920 азы цаутæ Хуссар Ирыстоны историмæ бацыдысты меньшевикон Гуырдзыстоны ‘рдыгæй куыд иууыл тугæйдзагдæр геноцид, афтæ. Уыцы азты æрцæугæ уды зиæнттæн ирон адæмæн баххæстгæнæн дæр нæй. Кæд 102 азы рацыд, уæддæр хуссарирыстойнаг адæм нæ фæивтой сæ политикон курс. 1920 азы 29-æм апрелы Хуссар Ирыстоны зылдон комитеты рабадты уынаффæ рахастæуыд хуссарирыстойнаг коммунистæй сырх æфсæддонты хæйттæ саразыны тыххæй. Ручъы хъæумæ æрвыст æрцыдысты Дзаттиаты Алыксандр æмæ Гæдиаты Никъала уæлвæткон æххæстбартимæ. 8-æм июны Хуссар Ирыстоны Советон хицауад расидт кæй æрцыд, уыцы цау Гуырдзыстоны хицауадæн  æфсон фæцис хуссарирыстойнаг растадонты басæттынæн.

1920 азы 8-æм июны æрцæугæ цауты, ацы боны нысаниуæджы  тыххæй нын радзырдта историон зонæдты кандидат Хъуылымбегты Роберт: «Хуссар Ирыстоны национ-сæрибаргæнæн змæлд райдыдта, нæ бæстæйы нын Тифлисы губернийы скондмæ куы бакодтой, уæд. Æрмæст уыцы рæстæджы Хуссар Ирыстоны æрцыд фараст егъау хæстон растады æндæрбæстаг цагъар суæвыны ныхмæ, мингай растадонтæ фæмард сты кæнæ та сæ бинонтимæ лидзинаг фесты Цæгат Ирыстонмæ. Паддзахы хицауад гуырдзиаг меньшевикты æрдыдæй цалдæр хатты æркаст, ирæтты сæ райгуырæн бæстæйæ сдепортаци кæныны фарстмæ.

1920 азы сæрды  Хуссар Ирыстоны уыд иууыл егъаудæр гæрзифтонг растад  национ æмæ социалон сæрибардзинады тыххæй. Хуссар Ирыстоны партион организацийы рæнхъыты уыд æртæ мин адæймагæй фылдæр. Дзæуджыхъæуы  хуссайраг ирæттæй сырæзгæ коммунистон бригадæйы та уыд 2000 адæймаджы. 1920 азы  25-æм майы Гуырдзыстоны хицауад Хуссар Ирыстонмæ  æрбарвыста ног æфсæдтæ æмæ Елбачиты хъæуы райдыдта растадонты ныхмæ размæбырст. Аст сахаты карз тохты фæстæ меньшевикон æфсæдтæ лыгъдысты фæстæмæ, тохы быдыры фæмардуæвджыты, цæфты æмæ трофейты ныууадзгæйæ. 28-æм майы Дзæуджыхъæуы Хуссар Ирыстоны зылдон комитет аскъуыддзаг кодта æвæстиатæй революционертæн баххуыс кæныны тыххæй æмæ 31-æм майы Цæгат Ирыстонæй Ручъы коммæ рацыд хуссарирыстойнаг бригадæ. Уыдон растадонтимæ, æнæ уды, зиæнттæй ссæрибар кодтой Уанел, Дзау æмæ æндæр хъæутæ. Гуырдзиаг тыхæйисджыты тыхтæ пырхгонд æрцыдысты Дзауы, цыран 250 салдаты ракодтой амынæты. Иннæтæ фæстæмæ алæууыдысты Цхинвалы ‘рдæм. 7-æм июны изæрмæ растадонтæ ссæрибар кодтой горæт æмæ 8-æм июны Хуссар Ирыстоны столицæйы дзыллон митингы Ревком расидт «Советон хицауад Онæй Душетмæ».  Советон хицауад расидыны æмрæнхъ ма æвæрд æрцыд фарст Ирыстоны дыууæ хайы баиу кæныны тыххæй дæр. Ацы факт бафидар кодта уый, æмæ, æгæрыстæмæй, уыцы азты дæр Ирыстоны дыууæ хайы баиу кæныны фарст карзæй æвæрд кæй цыд æмæ ирæттæ алыхатт дæр  кæй тох кодтой сæ райгуырæн бæстæйы æнæхъæндзинады тыххæй, уый.  Ирæттæ йæ зыдтой, зæгъгæ, Гуырдзыстоны хицауады ‘рдыгæй сæ ныхмæ уыдзæн карз реакци.  Советон Уæрæсейæн бæрæг аххосæгтæм гæсгæ йæ бон не ссис растадонтæн баххуыс кæнын. Уымæй спайда кæнгæйæ, Гуырдзыстон смобилизаци кодта æххæстæй йæ хæстон потенциал æмæ сфæнд кодта Хуссар Ирыстон сликвидаци кæнын, куыд æнæхъæн национ æмæ этнографион иуæг, афтæ. 1920 азы 12-æм июны Цхинвалы ‘рдæм рацыдысты фистæг æфсады  аст батальоны, дыууæ хæххон бригадæ æмæ аэропланттæ. Хуссар Ирыстоны æппæт территорийыл цыдысты карз тохтæ, фæлæ цæрджытæм цы чысыл тыхтæ уыд, уыдонæй сæ бон не ссис æддагон знагыл фæуæлахиз уæвын. Хуссар Ирыстоны растадонтæм æххуысмæ нæ фæзындысты нæдæр цæгатирыстойнаг æмæ нæдæр гуырдзиаг большевиктæ æмæ пырх æрцыдысты. 20-æм июны гуырдзиаг куынæггæнджытæ скуынæг кодтой Хуссар Ирыстоны политикон къухдариуæгады – фехстой 13 Коммунары. Райдыдта ирæтты æцæг геноцид, амардтой мингай адæймæгты, кæцытæн сæ фылдæр уыдысты сылгоймæгтæ, зæрæдтæ æмæ сывæллæттæ, дæсгай хъæутæ басыгътой, 20 мин адæймагæй фылдæры бахъуыд Цæгат Ирыстонмæ алидзыны сæр. Чи ма дзы баззад, уыцы ирæтты та куынæггæнджытæ сфæнд кодтой сæ райгуырæн бæстæйæ асурын æмæ сын сæ бынæтты Гуырдзыстоны алы регионтæй гуырдзиæгты æрцæрын кæнын», – загъта уый. Фæмардуæвджыты æмæ æрхæсгæ зиæнтты тыххæй раст информаци æрæмбырд кодта сæрмагонд къамис. Къамисы бæрæггæнæнтæм гæсгæ гуырдзиаг куынæггæнæг æфсæдтæ амардтой 5279 адæймаджы, уыдонæй сылгоймæгтæ сты 1375, сывæл-лæттæ – 1844. Лигъдæттæй, хæхты сæрты хизгæйæ, уазал æмæ низтæй амард 15 мин адæймагæй фылдæр. Хуссар Ирыстоны Советты хицауад æндидзыд æрцыд æрмæстдæр 1921 азы 5-æм марты.

Уыцы уæззау рæстæджы, Советон Уæрæсейы коммунисттæ стыр материалон æмæ моралон æххуыс бакодтой Хуссар Ирыстоны цæрджытæн. Советон хицауады сæргълæууæг В. Ленин йæхимæ райста Хуссар Ирыстоны зылдон комитеты къухдариуæггæнджытæй иу – Козаты Раждены æмæ йын загъта: «Ма тыхсут…, ацыт фæстæмæ, хуссарирыстойнаг хæстон организацийæн мæ номæй радтут салам». Ленины бацамындмæ гæсгæ, Советон хицауад, Цæгат Кавказмæ чи рацыд, уыдонæн рахицæн кодта 28 милуан сомы, формæ-дарæс æмæ медикаменттæ самал кæныны тыххæй. Баххуыс кодтой лигъдæттæн дæр. Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæйы Адæмон къамиссариат Гуырдзыстонмæ арвыста нотæ, цыран нысан цыд: «…Мах катайдзинадимæ базыдтам уый, æмæ Хуссар Ирыстонмæ, цыран расидт æрцыд советон хицауад, æрвыст æрцыд æфсæдтæ Советон хицауад скуынæг кæныны тыххæй. Мах домæм, цæмæй Ирыстонæй ракæнат уе ‘фсæдты, уымæн æмæ нымайæм афтæ, æмæ Ирыстоны хъуамæ уа, цахæм  хицауад сæ хъæуы, ахæм». 1921 азы февралы мæйы сырх æфсады æххуысæй  Хуссар Ирыстоны цæрджытæ сæ бæстæйæ фæсырдтой гуырдзиаг оккупантты.

Æрæджы Ирыстоны Фысджыты цæдисы æмсæрдар, профессор Хъазиты Мелитонимæ Хуссар Ирыстон Уæрæсейы скондмæ бацæуыны тыххæй референдум ауадзыны фарсты тыххæй ныхас кæнгæйæ, мын уый æркой кодта йæ чиныг «Цы фæцис, Ирыстон нæ Хурыскæсæн?»-ы цы ахсджиаг темæйыл дзуры, уый тыххæй дæр. «Абоны нывæцтæм куы æркæсæм, уæд нæ цæстытыл ныххæцдзыстæм – нæ Ирыстонæн Цæгат æмæ Хуссар куы ис, уæд цы фесты йæ Хурыскæсæн æмæ йæ Хурныгуылæн?… Ам цыбыртæй мæ ныхас уыдзæнис Ирыстоны бæллиццаг æмæ, хъыгагæн, махæй тынг бирæтæй рохгонд, фæлæ уырдыгæттæн, ома, уым цы ирæттæ царди, уыдонæн – зæрдæриссæн Хурыскæсæныл. Йæ равæрды тыххæй зынгæ ирон историк Гаглойты Юри зæгъы: «Территория Восточной Осетии, центральную часть которой составляют Тырсыгом и Гудыком, являются одним из древнейших и важнейших регионов формирования и расселения осетинского народа и его этнотерриториальных групп…». Æмæ æцæгæйдæр, æппæт ацы цауты фæстиуæгæн Ирыстон æххæстæй фесæфта йæ Хурыскæсæн – Тырсыгом æмæ Хъудыкомы. Абон ирæттæн, æгæрыстæмæй бар нал ис сæ уæлмæрдтæм бацæуынæн дæр…  1920 азæй фæстæмæ Гуырдзыстоны ницы фæивта. Æгæрыстæмæй, Советон Цæдисы рæстæджы дæр гуырдзиæгтæ, сæ бон куыд уыд, афтæ дæлдзиныг кодтой ирæтты. Æмæ 1920 азы истори та фæлхаттгонд æрцыд 90-æм азты райдианы æмæ та нын фашистон Гуырдзыстон 1989-2008 азты сарæзта дыккаг геноцид. Абон дæр сын гæнæн куы фæуаид, уæд та сæ фашистон архайдтытæ дарддæр дæр кæниккой Ирыстоны зæххыл…

Цхинвалы 13 Коммунарты, Октябры, Сталины уынгтæ куыд ис, афтæ дзы  ис  8-æм июны уынг дæр. Хъыгагæн, историйы сыфтæ рох кæнынц Хуссар Ирыстоны цæрджытæй бирæтæ.

1990 азы 20-æм сентябры Хуссар Ирыстоны адæмон депутатты областон совет йæ уынаффæйы 1920 азы цауты банымадта куыд ирон адæмы геноцид, афтæ.

Джиоты Екатерина