Æхсарджын командир

СТЫР УÆЛАХИЗЫ 74 АЗЫ БОНМÆ

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты быдырмæ нæ чысыл нацийæ барвæндонæй бирæ фæцыд, цæсгомджын æмæ хъазуатонæй хæцыдысты райгуырæн бæстæйы знаджы дзæмбытæй бахизыныл.

Абон мæ фæнды мæ уацы, Хъырымы сæрыл не ‘мзæххонтæй хъазуатон тох чи кодта, йæ райгуырæн бæстæйы сæрыл йæ сæр нывондæн чи ‘рхаста, уыцы цæхæрцæст Уалыты Уасилы фырт Спиридоны кой ракæнын.

Рæстæг дугъон бæхау размæ тындзы. 74 азы рацыд Стыр Фыдыбæстæйон хæсты Уæлахизы бонæй. Цæудзысты дарддæр азтæ, дæсгай азтæ, фæлæ Спиридон æмæ уый хуызæн хæстонтæ цы Уæлахиз æрхастой, уый нысаниуæг къаддæр нæ кæндзæн, кæддæриддæр кад æмæ цыт кæндзыстæм, сæрибары сæрыл чи тох кодта, уыдонæн.

Уалыты Спиридон райгуырд 1901 азы Знауыры районы Хъорнисы хъæуы. Хæрзæвзонгæй, 1918 азы бацыд сырх партизанты рæнхъытæм. Активон хайадисæг уыдис гуырдзиаг меньшевикты ныхмæ тохты, фæстæдæр Цæгат Кавказы Бургъустаны урсгвардионты дæрæн кæныны операциты. 1922 азы ссис Сомихстоны партскъолайы курсант, уый фæстæ та æрвыст æрцыд Уæлдæр арæнхъахъхъæнæг æфсады ахуыргæнæндонмæ Мæскуыйы. Службæ кодта советон-персаг арæныл арæнхъахъхъæнæг заставæйы хисдæрæй. Уалыйы фырт йæ службæйы рæстæджы йæ райгуырæн бæстæйæн бацæттæ кодта бирæ профессионалон кадртæ. Уый тыххæй хорзæхджын æрцыд цалдæр хатты майдантæй, æвзист партсигарæйæ – «За самоотверженную работу по охране границ СССР», – зæгъгæ. 1939 азы майоры цинимæ æрыздæхт йæ райгуырæн бæстæмæ, куыста паспортон хайады хистæрæй. Фæлæ йын сабырады кусын бирæ нæ бантыст æмæ та фæцæуæг Финты хæстмæ. Ам уæззау цæф фæци æмæ бирæ рæстæджы йæхицæн хос кодта госпиталы, стæй æрыздæхт ногæй фæстæмæ.  Фæлæ Хуыцауы нæ бафæндыд, цæмæй хæстон лæппу чысыл æрулæфыдаид, райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст æмæ та Спиридоны бахъуыд райгуырæн бæстæ бахъахъхъæнын ныр та немыцаг фашисттæй. Бæргæ йын зын уыд йæ цардæмбалæн цыппар æнахъом саби ныууадзын, уыдон хъомыл кæнын иунæг удæн стыр зын кæй уыдзæн, фæлæ йыл райгуырæн бæстæйыл æнувыддзинад æмæ намыс тых кодтой æмæ та йæ гæрзтæ рабаста йæ рай-гуырæн зæхх знагæй бахъахъхъæнынмæ. Гуырдзыстоны талф-тулфæй цы 388 æхсæг дивизи арæзт æрцыд, уымæн æвзæрст æрцыд батальоны хистæрæй.

Знаг æнæнхъæлæджы кæй æрбабрста, уый тыххæй хæсты райдианы уæззау цæфтæ æййæфта нæ райгуырæн бæстæ. Уæззау уавæр сæвзæрыд, уæлдайдæр – Севастополь æмæ Хъырымы. Уалыйы фырт цы дивизийы службæ кодта, уый десантон наутыл бакалдæуыд Хъырыммæ, фæлæ дивизийы хæйттæ æнцæйттæй нæ хæццæ кодтой бынатмæ, уы-мæн æмæ знаг йæ тыхтæ радта, æхста, калдта бомбæтæ наутыл æмæ сæ фезмæлын нæ уагъта. 1941 азы ноябры кæрон уавæр уæззауæй уæззаудæр кодта Севостопольы, Хъырымы. Спиридоны батальон æнæмсæр тох кодта знаджы ныхмæ. Уый та ардæм калдта ног æмæ ног тыхтæ, бырстой Севастопольмæ. Карз тохтæ рауад Сапун-горайы цур, уый цыд къухæй къухмæ æмæ афтæмæй тохы кæрон нæ зынд. Мæнæ цы фыста бынæттон газет «Севастополь» Уалыйы фырты тыххæй: «Однополчане Спиридона Валиева с большой теплотой и уважением вспоминали о своем бесстрашном комбате, который для них был в первую очередь заботливым отцом-командиром, для которого жизнь каждого бойца была всегда на первом месте… полковник Валиев не прятался за спинами своих солдат, а был там, где было труднее всего, показывая пример другим офицерам, делился с ними боевым опытом, которого у него было не занимать. Во время одного тяжелого боя был ранен командир полка В. Волков, и когда уже казалось, что враг сможет одолеть защитников Севостополя на данном рубеже, положение фактически спас Валиев. Он пондялся во весь рост и, несмотря на шквал огня со стороны неприятеля, сумел повести людей в атаку».  Хæсты фæстæ Волков ныффыста чиныг «У порога дома», цыран фыссы 388 дивизийы хæстон фæндæгтыл æмæ ирдæй æвдисы Уалыйы фырты хæстон сгуыхтдзинæдтæ: «В бессмертном подвиге участников героической обороны Севостополя 1941-1942 гг. и заслуга бывшего воина 388 стрелковой дивизии, командира батальона, полковника Спиридона Васильевича Валиева». Ам зæгъын хъæуы уый, æмæ ацы чиныджы автор кæй балæвар кодта йæ хæстон командиры бинонтæн йæ къухфыстимæ.

Знаг кæд сæфта техникæ æмæ удæгас тыхтæ, уæддæр та 1942 азы июны кæрон ног ныббырст сарæзтой Севостопольмæ, фæндыд сæ уым сæхи æрфидар кæнын. Фæстæдæр, сержант Филенко Г., кæцы уыд Севостопольы хъахъхъæнджытæй сæ иу, йæ мысинæгты афтæ зæгъы: «Я был послан с тремя бойцами ночью 28 июня с приказом, чтобы Валиев отвел свой батальон назад до Сапун-горы, где занимали оборону матросы 7-й морбригады… 28 июня здесь была сильная бомбежка. Матросы начали уходить, я это видел своими глазами, а триждый раненный комбат с кучкой солдат отстреливался. Тяжелораненный в этом бою, он уничтожил несколько танков и более двадцати солдат и офицеров противника». Ацы рæнхъытæ кæсгæйæ, цæстытыл ауайы, цахæм уавæры уыдысты горæты хъахъхъæнджытæ, фæлæ æвдыстой æнæбасæтгæ тых æмæ хъару, æмæ сын уый лæвæрдта сæ комбат Уалыйы фырт, салдаттæн уыд  цæвиттойнаг, сæ уæнгты сын уагъта ныфс æмæ хъару, уырнын сын кодта, абон уа æви сом, уæддæр знаг кæй æрцæудзæн дæрæн, Советон Сырх Æфсад кæй æрсадздзæн Рейхстагы сæрмæ Уæлахизы тырыса. Хъыгагæн æй Спиридон   йæхæдæг нал æрыййæфта – знаджы нæмыгæй фæмард 1942 азы августы мæйы. Чизоны йын хъысмæт афтæ цыбыр куы нæ фæкодтаит йæ цардазтæ – уæд ма ирон адæмы хъайтартæм,  инæлæрттæм бафтыдаит иу инæлар, гъе та нæ хъайтарты рæнхъытæ дæр фæфылдæр уыдаиккой Уалыты Спиридонæй.

Сапун-горайы тохты не ‘мзæххон стыр хъæбатырдзинад кæй равдыста, уый тыххæй хорзæхджын æрцыд Сырх стъалыйы орденæй, хорзæхджын уыд бирæ майдантæй дæр. Бавдыст æрцыд хъайтары ном ын саккаг кæнынмæ дæр, фæлæ…

Хъæбатыр, хъаруджын æмæ хæстон хæсты цæхæры уæвгæйæ дæр йæ зæрдæ æхсайдта йæ бинонтæм, йæ рæзгæ цыппар хъæбулмæ, арæх сæм æрвыста æртæ-къуымон фыстæджытæ, ныфс сын æвæрдта, тагъд сæм кæй зындзæн. Фæлæ Спиридон фæсайдта йе ‘мкъай, йæ хъæбулты, нал ын бантыст уыдоныл бацин кæнын. Йе ‘мзæххон Габуты Самсон уыд Уалыйы фырты хæстонтæй, уæззау цæф фæцис хæсты быдыры. Самсон йæхæдæг куыд радзырдта фæстæдæр, афтæмæй иннæ хæстонтимæ Спиридон хъуамæ науыл ацыдаид денджызы фаллаг фарсмæ, фæлæ куы федта йæ хæстонты уавæр, уæд йæ бынат радта Габуйы фыртæн, йæхæдæг баззад, фæстæдæр цы рейс хъуа-мæ уыдаид, уымæ, фæлæ уыцы рæстæджы немыцæгтæ, Уалыйы фырт цы науыл цыд, ууыл бомбæтæ æркалдтой æмæ бабын. Хæсты фæстæ Габуйы фырт йæ комбаты бинонтимæ куы сæмбæлд, уæд сын цæссыгкалгæйæ Спиридон радзырдта, уый   тыххæй,   йæ сæр нывондæн кæй  æрхаста…

Уалыты Спиридонæн цы хъæбултæ баззад, уыдон йæ цардæмбал цардмæ ракодта, райстой уæлдæр ахуырдзинад. Зинæйæн лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны сгуыхт ахуыргæнæджы кадджын ном, Эдуард – сгуыхт аразæг (сæ дыууæ дæр нал сты) иннæ дыууæ чызджы – Лидæ æмæ Мери сæрæгасæй схъомыл кодтой хъæбултæ, фæзынд сын хъæбулы хъæбултæ дæр, сæ дыууæ дæр сты сгуыхт дохтыртæ. Хæсты фæстæ ссардтой, сæ хъæбатыр фыд Сапун – горайы кæм ныгæд ис, уыцы бынат. Уалыйы фырт æмæ йемæ хæсты чи бабын, уыдонæн арæзт æрцыд егъау цыртдзæвæн æмæ йæм йæ чызджытæ сæ хъæбултимæ арæх ацæуынц, цæссыгкалгæ йыл сæвæрынц удæгас дидинджытæ.

Афтæ у, йæ бæстæйы сæрибардзинады сæраппонд йæ сæр нывондæн чи ‘рхаста, уыдон рох никуы уыдзысты æрмæст сæ хиуæттæй нæ, фæлæ  нæ фæстагæттæй дæр.

Козаты Павел