Нырыккон дунейы ахуыргæндтæ фыссынад нымайынц цивилизацийы характерон æууæлыл. Нæ фыдæлтæ та йæ нымадтой Хуыцауы лæварыл. Фыссынады фæрцы нæм абон æрхæццæ æмæ базыдтам уæды царды хабæрттæй бирæ цаутæ, рагон ахуыргæндты куыстытæ æмæ фысджыты уацтæ. Археологон къахæггæгтæм гæсгæ ахуыргæндтæ сбæлвырд кодтой адæймаджы историйы æппæты рагондæр цалдæр фыссынады, уыдонæй пайда кæнæм ныртæккæ дæр. Фæлæ се ‘хсæн ис ахæмтæ, кæдоны ахуыргæндтæн сæ бон не ссис рафæлгъауын кæронмæ.
Дурыл фыст
Зæххыл æппæты рагондæр фыссынадыл нымад цæуы дурыл фыссынад (клинопись). Ахæм фыссынад фæзынд 34 æнусы нæ эрæйы агъоммæ шумертæм, уыдон цардысты Иракæн йæ хуссарварс территорийыл. Дурыл фыссынад уыд цалдæр æвзаджы фыссынæн, уыдоны нымæцы сты аккадаг, хеттаг æмæ хуриттаг æвзæгтæ, фæстæдæр та йæ бындурыл арæзт æрцыдысты рагон персаг æмæ угариттаг алфавиттæ.
3000 мин азæй фылдæр дурыл фыссынад парахатгонд уыд Ӕввахс Хурыскæсæн бæстæты, фæлæ фæстæдæр сындæггай йæ бынатмæ балæууыд арамейаг алфавит. Дурыл фыссынад бынтондæр фесæфт нæ эрæйы агъоммæ 100 азы.
Брайлы шрифт
Уый у тактилон фыссынады иунæг системæ. Брайлы шрифт æрымысыд куырм француз Луи Брайл 1821 азы. Уый сразæнгард кодта “æхсæвыгон фыссын” – рельефон тæппыты хуызы код, кæцытæй пайда кодтой французаг æфсæддонтæ. Брайлæн уæдмæ йæ бон уыди чингуытæ кæсын къуыпп дамгъæтимæ, фæлæ ма йæ фæндыд чингуытæ фыссын дæр. Кæройнаг хатдзæджы Брайл æрымысыд фыссынадæн йæхи сæрмагонд системæ, уым дамгъæтæ æвдисынæн пайда кодта æхсæз тæппæй, “æхсæвыгон фыссынæн” та 12 тæппæй. Брайлæн йæ удæгасæй ацы системæ нæ уыд популярон, фæлæ йæ амæлæты фæстæ уый ссис куырмытæ æмæ æвзæр чи уыны, уыдонæн фысгæйæ ныхас кæныны фæрæз.
Кириллица
Нæ эрæйы IX-æм æнусы Грекъаг æфсымæртæ Мефоди æмæ Кирилл æрымысыдысты дыууæ алфавиты – глаголицæ æмæ кирилицæ, зæронд славяйнаг æвзаджы системæйæн. Кириллицæ арæзт æрцыд глаголицæ æмæ грекъаг алфавиты бындурыл. Абон кириллицæйæ пайда кæнынц бирæ славяйнаг æвзæгты фыссынадты (уырыссаг, украинаг, болгайраг, белорусаг æмæ сербаг).
Рагон египетаг иероглифтæ
Археологон иртасæнтæм гæсгæ египетаг иероглифтæ фæзындысты шумераг дурæй фыссынады фæстæ нæ эрæйы агъоммæ 3200 азы. Рагон иероглифты æмрæнхъ уæды заманы уæвынад кодтой дыууæ æндæр рагон египетаг фыссынады системæйы: иератикон (иератическое), пайда дзы кодтой религиозон чингуытæ фыссынæн æмæ хуымæтæг адæмон – æрвылбоны хабæрттæ фыссынæн.
Латинаг алфавит
Историйы латинаг алфавит нымад цæуы рагоныл æмæ дзы уымæ гæсгæ пайда кодтой уæлдай уæрæхдæрæй. Латиницæ фæзынд нæ эрæйы агъоммæ 700 азы грекъаг алфавиты варианты хуызы, æмæ уайтагъд апырх нырма Европæйы æмæ уый фæстæ та – æппæт дунейы, афтæ ма Ныгуылæн Европæйы Римы империйы онг рауæрæхдæр кæныны фæстæ. Астæуккаг æнусты латинаг алфавитæй пайда кæнын райдыдтой Централон æмæ Цæгат Европæйы чырыстон дин куы апырх, уæд.
Грекъаг алфавит
Алфавитты райрæзты грекъаг алфавит акодта стыр къахдзæф. Уый фæзындис нæ эрæйы агъоммæйы 800 азты æмæ дзы йæ дæргъвæтин историйы пайда кодтой ивритаг, арабаг, туркаг æмæ албайнаг æвзæгтæ. Грекъаг алфавит ссис æппæты размæцыддæр. Ацы алвавитæй фыстой Рагон Грецийы æмæ уый фæрцы фæзындысты кириллицæ æмæ латиницæ дæр.
Арабаг фыссынад
Арабаг фыссынадæй ныртæккæ пайда кæнынц Цæгат Африкæйы, Æввахс Ныгуылæн æмæ Астæуккаг Азийы. Арабаг алфавит фæзынд нæ эрæйы 400 азы Хъуараны фæзынд æмæ исламы апырхы фæстиуæгæн, арабаг фыссынады системæйы æрцыд серьезон ивддзинæдтæ.
Брахми
Хуссар Азийы цы бирæнымæц фыссыны системæтæй пайда кæнынц, уыдон рацыдысты брахмийæ. Уый фæстæ 1000 азы дæргъы брахми адих дæсгай регионалон системæйыл, кæцытæ райдыдтой хæццæ кæнын æмбæлон регионы æвзæгтимæ. Ацы фыссынады хуссар къорд апарахат Хуссар-Скæсæн Азийы, æмæ цæгат къорд та – Тибетыл.
Абон брахмийы фыссынадæй пайда кæнынц Азийы бирæ бæстæты (уæлдайдæр та Индийы), афтæ ма – буддизм парахат кæм у, уыцы районты динон нысæнтты тыххæй.
Протосинайаг æмæ финикийаг фыссынад
Протосинайаг фыссынад уыд фыццаг алфавит æмæ йæ уымæ гæсгæ нымайынц фыццаг алфавиты системæйы ныййарæгыл. Фæзынд Египеты æмæ Синайы æрдæгсакъадахыл 1900 азы нæ эрæйы агъоммæ. Финикийаг фыссынад у протосинайаг фыссынады фæдон æмæ дзы бирæ хицæндзинад ницы ис. Ацы фыссынад апарахат кодтой Зæххастæу денджызы алыварс цæрæг адæмы хаттыты ‘хсæн финикийаг базаргæнджытæ æмæ бындур æрæвæрдта цалдæр æвзаджы алфавитæн.
Китайаг фыссынад
Фæзынд 2000 мин азы размæ нæ эрæйы агъоммæ. Нымад цæуы æппæты зæронддæр фыссынадыл æмæ дзы абоны онг дæр пайда кæнынц æгас дунейы. Фыссынадæн йæ фыццаг символтæ уыдысты пиктограммæтæ, ома символ цы нысан кодта, уый хуызæттæ. Алкæцы пиктограммæ дæр нысан кодта хицæн ныхас. Ӕнустæ куыд цыдысты, афтæ китайаг пиктограммæтæ сындæггай сæ бынат ссардтой Ныгуылæн Азийы адæмы хаттыты æвзæгты дæр, Китаимæ сын æнгом цардуагон æмæ базарадон ахастытæ кæй уыд, уый тыххæй. Китайаг иероглифтæ райстой япойнæгтæ (сим-волты нысаниуæг) æмæ вьетнамæгтæ (мыртæ æмæ символты мидис). 20-æм æнусы китайаг фыссынад адих дыууæ сæйраг формæйыл: традицион æмæ хуымæтæг. Ахæм фыссынады формæ сын сæ бæстæйы ахуырады æмвæзад фæуæлдæр кодта.
Ӕрмæг мыхуырмæ бацæттæ кодта
ӔЛБОРТЫ Агуындæ
