Тута бæлас

Дунейы зындгонд ис тута бæласы 17 хуызы бæрц.

Махмæ зайы дыууæ хуызы тута бæласы. Йæ бæрзæнд хæццæ кæны 35 метры онг, цæры 200-300 азы. Йæ ныссадзынæй 5 азы фæстæ дæтты тыллæг. Рæгъæд кæны майы кæронæй августы онг (климатмæ æмæ сортмæ гæсгæ).

Уæрæсейы  тута бæлас зындгонд у паддзах Иван IV рæстæгæй. Фыццаг хатт уæд райдыдтой цыллæйы куыст. Зæлдаг хъуымац цæттæ кодтой паддзахы бинонтæн. Тутабæласы сыфтæ сты зæлдаг æндах тухæг къуыдыркæлмыты хæринаг. Ацы бæлас бауарзта паддзах Петр I дæр. Йæ указмæ гæсгæ нæ уыд йæ ралыг  кæныны бар. Бирæ бæстæты абоны онг дæр зæлдаг хъуымац цæттæ кæнынæн пайда кæнынц тута бæласы сыфтæй.

Урс тута бæласы сыфтæ донджын æмæ фæлмæндæр кæй сты, уымæ гæсгæ зæлдаг æндах тухæг къуыдыркæлмытæн хæрын кæнынц фылдæр ацы бæлас сыфтæ, цæмæй хъуымац уа гъæдджындæр. Рагон Китайы ацы бæласы хъæдæрмæгæй арæзтой гæххæт æмæ музыкалон инструменттæ.

Скæсæйнаг бæстæты тутайы гагатæй зæгъынц, зæгъгæ, пайда сты адæймаджы æнæниздзинадæн –  фылдæр кæнынц цæрæнбонтæ, фæхуыздæр кæнынц цæстырухс. Астæуккаг Азийы та тутайы, йæ пайдайы минуджытæм гæсгæ, хонынц – паддзах-бæлас, паддзах-гагатæ.

Пайдайы миниуджытæ

Тутайы гагаты кальци тынг бирæ ис, уымæ гæсгæ нымад у рекордсменыл. Зæгъæм, ацы бæласы сыфтæй конд цайы, хъуджы æхсырæй 20 хатты фылдæр ис кальци.

Тута  йæ уидæгтæй йæ сыфтæрты онг бирæ низтæн æвдадзы хос кæй у, уый алчи нæ зоны. Ахуыргæндтæ куыд нымайынц, афтæмæй тутайы дыргътæ пайдадæр сты адæймаджы æнæниздзинадæн фæткъуы, кæрдо, бал æмæ æндæр дыргътæй.

Йæ дыргъты сконды ис бирæ сæкæр æмæ цъус туагадтæ, витаминтæ С, Е, К, В1, В2, Р,РР,  Каротин, пектин, рутин, холин, писитæ, кали æмæ æндæр буарадтæ.

Официалон медицинæ фаг нæ сахуыр кодта тута бæласы миниуджытæ. Мах  онг æрхæццæ сты ацы бæласы дыргътæй зæрдæйæн кæй хос кодтой, уый тыххæй зонæнтæ. Уыйхыгъд, адæмон медицинæ æнтысгæйæ пайда кæны ацы дыргъы хосгæнæн миниуджытæй. Ази æмæ Европæйы адæмон хосгæнджытæ амонынц, тута бæласы гагаты дон, гагатæ сæхæдæг, йæ сыфтæ æмæ къуыбыртæ, цъæрттæ хос кæй сты алыгъуызон низты ныхмæ, уый. Афтæ зæгъæн ис æмæ тута бæласы алы хайæн дæр кæй ис пайдайы миниуджытæ:

– Бæласы цъар у хъæдгæмттæ дзæбæхгæнæг.

– Бындзæфхæтты цъарæй хос кæнынц зæрдæ æмæ рæуджыты низтæн,  бронхты астмайæн. 

– Калиуты цъарæй хос кæнынц уыргтæн.

– Къалиутæ дзæбæх кæнынц хæф хъæдгæмттæ.

– Сыфтæртæн ис буары тæвд æрыппарыны миниуджытæ.

– Цъæх дыргътæ æххуыс сты гуыбыны рыстæн; рæгъæд дыргътæ уæлдай донæй сæрибар кæнынц организмы; æгæр рæгъæд гагатæ та æххуыс сты гуыбын куы ныссур уа, уымæн.

Тутайы дыргъы сæкæр ис 5 проценты, витамин  С  – 38, сойтæ – 42 проценты. Специалисттæ йæ хонынц æрдзон афтек. Стыр аргъ кодта тутайæн Авиценна дæр. Йæ медицинон ахадындзинады тыххæй ныффыста сæрмагонд уацтæ. Йæ  нымадмæ гæсгæ тутайы дыргътæ дæргъвæтин æмæ уæнгрог кæнынц адæймаджы цард. Йæ сыфтæй йын аразынц хостæ, фæлæ канд йæ сыфтæртæ не сты хос. Йæ уидæгтæ зæххæй исынц бирæ дон æмæ йæ æрвитынц сыфтæртæм. Уый руаджы тæвд боны дæр тутайы бын вæййы сатæг уæлдæф, æнцон улæфæн.

Тутайы сыф ахъаз у туджы æлхъывдад нывыл кæнынæн. Аразын æй хъæуы афтæ: сыфтæрты сфыц æмæ сын сæ дон нуаз бон æртæ хатты цайцымæн агуывзæйæ хæрды размæ. Зымæгмæ йын йæ сыфтæрты схус кæнын хъæ-уы аууон ран. Скъах ын йæ лыстæг уидæгты, сфыц сæ æмæ сын сæ дон нуаз цайы бæсты.

Хуыфæджы ныхмæ бæласы цъæрттæй аразын хъæуы донбадт: 200 мл фых дон æркæнын хъæуы 10 гр цъæрттыл, афтæ ма хорз у бон æртæ хатты æрдæг агуывзæ гагаты дон.

Уæнгты тых фæхуыздæр кæнынæн, 300 мл урс кæнæ сау тутайы гагаты дон иу хæрæн уидыджыдзаг мыдимæ нуазын хъæуы алы бон дæр æртæ хатты.

Диабеты рог формæйæ фæрынчыны рæстæджы хæрын хъæуы тута бæласы дыргътæ (гæнæн ис хусгондæй дæр) бон 250-300 граммы.

Уæ зæрдыл дарут: 

– Тута бæласы цъæрттæ, гагатæ, уидæгтæ æмæ сыфтæй конд препараттæй пайда кæныны рæстæджы нæ хъæуы цай цымын, уымæн æмæ уыцы препаратты цы пайдайы буарадтæ ис, уыдон нейтралон вæййынц æмæ фесафынц сæ миниуджытæ. Гагатæ хæрыны фæстæ нæу хорз дон нуазын, уымæн æмæ гуыбын тыппыр кæны, тæнгтæ сриссынц. Тутайы гагатæ къаддæр хъуамæ хæрой гипертониктæ æмæ диабетиктæ.

Цымыдисон факттæ тутабæласы тыххæй:

– Ис ахæм хъуыды, зæгъгæ, иууыл рагондæр тутабæлас ис Бретаны æрдæгсакъадахы цы моладзандон ис, уым.

– Иу киллограм зæлдаг æндах райсынæн хъæуы 5500 зæлдаг æндахтухæг къуыдыркалмы æмæ 1000 килограммы урс тутайы сыфтæ.

– Кипры сакъадахы алы аз дæр уагъд цæуы фестиваль зæлдаг æндах æмæ зæлдаг хъуымац уафынæй. Сакъадахы цæрджытæ абоны онг дæр стыр аргъ кæнынц зæлдаг æндах тухæг къуыдыркалмæн.