Абайты Васойы райгуырдыл сæххæст 118 азы

«ÆЗ СКОДТОН МÆХИЦÆН ÆНÆФÆЦУДГÆ ЦЫРТ» –

афтæ фыста æгæрон стыр бузныгимæ Абайты Васомæ 1979 азы стыр зынгæ советон ахуыргонд – филолог Федот Бетърейы фырт Филин, «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуаты 3-аг том куы райста, уæд. Ацы уникалон дзырдуаты томтæ мыхуыры куыд цыдысты, афтæ Уасомæ арфæйы гæххæттытæ æрвыстой дзæвгар бæстæты зынгæдæр ахуыртæ – лингвисттæ, историктæ, филологтæ …. А. Йоки  (Париж), О. Семереньи (Фрайбург), Г.Лазар (Париж), К.Шмидт (Бонн), Г.Бейли (Лондон), Н. Холмер (Шотландия), Г.Д. Поль (Клагенфурт), Л. Згуста  (Урбана), В. Пизани (Рим), В. Маньчек (Краков) æмæ æнд.

Абайты Васойы  куыстытæй кæцыфæндыдæр зонады цыфæнды хайæ ма уыдаид, уæддæр æнæхъæн дунейы ахуырты æлвæста йæхимæ стыр цымыдисимæ. Фæлæ дзы уæддæр æмæ уæддæр дунейы ахуыртæн уæлдай цымыдисаг уыдысты, æрмæст йæ 5 томон «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат» нæ, фæлæ ма йæ куыстытæ Нарты эпосæй  æмæ теоретикон æвзагзонынадæй. Мæнæ куыд зæгъы Абайты Васо нарты тыххæй: «Нартæ – уый диссаджы легендарон дунейы фæлгонц, уый цы хъомысджын хуымæтæг æмæ пластикон тыхæй æрцыдис арæзт, уый махæн æмбæрст æмæ æввахс у, æмæ стыр кад кæнæм, чи йæ сарæзта, уыцы адæмы поэтикон генийæн».

Абайы фырты теоретикон куыстытæ кæд 20-æй чысыл фылдæр йеддæмæ не сты, уæддæр сæ дзуринаг æрмæг бæркадджын æмæ нысаныл æмбæлгæ у. Алкæцы куысты æрмæг лæвæрд цæуы æлвæст æмæ дырыс методологийы бындурыл. Мах ма йæ раздæрдæр фыстам йæ куыст: «Лингвистикон модернизм куыд æвзагзонынады дегуманизаци кæнын»-ы уый карзæй кæй бафхæрдта дунейы структуралистты архайд æвзагзонынады проблемæтæ иртасгæйæ: «Æхсæнад духовон кризисы куы ныххауы, уæд æхсæнады минæвæрттæ райдайынц æппæт ногдзинад ахсын æмæ йын фæндаг раттынц царды. Фæлæ уыцы архайд фæцæуы тутт идейон æмæ кадавар уавæрты. Ногдзинад фылдæр фæагурынц формæйы, формалон фæрæзтæй, формалон амæлттæй, формалон фæзилæнтæй… Архайды мидис дзы кæд чысылтæ разыны, уæддæр вæййы ницæйаг æмæ хæрз хуымæтæг, примитивон. Гъе, уый у растдæр модернизм». (ИТ. Владикавказ. 20..). Ацы  уац сæрæй мыхуыр æрцыдис жур. «Вопросы языкознания»-йы (1965азы, №3), уый фæстæ Францы: Languages (Paris,1969 №15), стæй та Хуссар Ирыстоны (жур. «Фидиуæг», №8, 1965аз). Уыцы уацы мыхуыры рæстæг лыстæггай сæ уымæн æвдисæм æмæ йын структуралисты ‘хсæн уыдис бомбæйы срæмыгъды эффект. Сæ  риуы дзаг сулæфыдысты уый фæстæ лингвистикæйы фарстытыл иннæ зонадон кусджытæ дæр, æмæ ма структуралисттæ дæр сæ зонадон фæндагыл  растдæр ацыдысты. Абон мах фæнды сæрмагондæй зæгъын йе  ‘инæ стыр зонадон куысты тыххæй «Язык как идеология, язык как техника» (ЯМ I, 1934). Уасо уæд нырма æвзонг ахуыргонд уыд, фæлæ курдиатджын архайд кæй кодта, уый лингвистты  ‘хсæн зындгонд уыд. Æвзонг ахуыргонд уыцы азты цы куыстытæ ныффыста, уыдонæй йæхицæн скодта стыр кад, куыд иумæйаг лингвистикон проблемæты зынгæ иртасæг.

Ацы уацы Васо сиды Советон лингвисттæм, цæмæй æнгомдæр æрбалæууой кæрæдзимæ æмæ иумæ æрæвналой æвзагзонынады теоретикон æмæ практикон проблемæты раиртасынмæ. Уыцы æнгомдзинады теоретикон платформæ, зæгъгæ, бындуриуæг кæндзæн ног концепцийыл: «æвзаг куыд идеологи, æвзаг куыд техникæ». Традицион хъуыдыйыл лæуд ахуыртæн зæгъы, зæгъгæ: «æвзаг – техникæйæ ахизын кæнын хъæуы «æвзаг – идеологимæ», фæлæ, зæгъгæ, Нико Марры «Ног ахуыр»-ы принципты иртасджыты та цæуын хъæуы «æвзаг – идеологийæ, æвзаг – техникамæ». Йæ ныхмæ кæд фæлæууыдысты дыккаг принципыл лæууæг ахуыртæ, уæддæр фидарæй фыста: «Национ æвзæгтæ цæрынц, архайынц уымæн æмæ сты технизацийы процессы». Фæстæдæр та зæгъы: «мах иуæрдыгæй кæд уынæм æрмæстдæр идеологи, иннæрдыгæй та – национ æвзæгты уæвынад, кæд цыфæнды примитивон сты, уæддæр æнæмæнгæй бахиздзынæ мистикæмæ, уымæн æмæ разы кæнут монолитон нациты идеологитыл, уыдон та æдзухдæр ныхмæвæрд сты æндæр нациты идеологимæ. Растдæр уæд æвзæгтæ райдайынц дих кæнын элитон æмæ мæгуыр æвзæгтыл. Ныхасы технизацийы ахуыр та растдæр йæ уидагай халы ахæм æнæхъæуæг концепцитæ».

Æвзагзонынады куыд ацы куыстæн, афтæ иннæ куыстæн дæр: «Еще о языке как идеологи и как техника» (ЯМ IV – VII, 1936г.) уыдис æмæ ис егъау нысаниуæг абон дæр. Уыдоныл дзырдтæ йæ доклады «Этническое и неэтническое» Япойнаг зынгæ ахуыргонд-лингвист, Бонны университеты рауагъдон (1964-1965 азты), Л.Вейсбергеры студент, В. Гумбольдты стипендиат Танака Кацухико. Æхсæнадæмон конференцийы (Мæскуы, ноябры мæй 14-17 бонты, 2018 аз.). Уый  зæгъы: «Советон стыр курдиатджын ахуыр-лингвист иранист Абайты Васо 80-азы размæ цы куыстытæ (уæлдæр æрхæсгæ)  ныффыста, уыдон нысаниуæг нæ дуджы ноджы тынгдæр разынд, ома адæймаджы ныхасы алкæцы элемент дæр у техникон нысаниуæгхæссæг æмæ объектон дунейы цавæрдæр фактмæ ахæсгæ. Уыцы техникон нысаниуæг аразы «апп», «нæмыг». Уыцы «апп» иу эпохайæ иннæмæ цæуы æмæ тымбыл кæны уыцы эпохæйы эмпирикон фæлтæрдзинад, æвдисы сæ идеологийы: категориты ассоциацийы, фæлæ æдзухдæр ивынц, иннæ формæтæ та не сты фидар идеологийы.

Æппæт цæугæ семантикон равдыстытæ аразынц «агъуд», ныхасы элементæн зынгæ идеологон аромат ратгæйæ.

Семантикон элементты ахæм хицæндзинад уырнын кæны – «агъуд» ныхасы элементæн зынгæ идеологон аромат раттæг кæй у нæ «этникон» æмбарынад.

Абайты Васомæ гæсгæ «апп, нæмыг» æмæ «агъуд» æдзухон змæлды сты, ома «æдзухон технизацийы процессы». Ацы процесс Васо хуыдта десемантизацикæнынад» æмæ амоны: цадæггай, дам, цæугæ уæзы центры ахизы идеологон семантикæйæ техниконмæ. Дакладгæнæг йæ ныхас балхынцъ кодта, зæгъгæ, 80-азы размæ Абайы фырт цы «десемантизацикæнынад»-ыл ныффыста, уый абон «глобализацийы дуджы ирддæрæй разынд æмæ ацы процесс æнæхъæнæй исы йæхимæ æппæт дæр, афтæ лингвистикон зонады дæр. Уый æвдисæг та нын у, зæгъгæ, универсалон грамматикæйы бындурыл æвзаджы теорийы саразын. Рохгæнæн нæй уый дæр адæймаг у – «этникон» уæвæгой æмæ æвзаг бæлвырд кæны дунейы адæймаджы уæвынад».

Абайты Васойы райгуырдыл сæххæст 118 азы æмæ мæ фидарæй уырны цы зонынад сарæзта, цы зонадон фæд нын ныууагъта, уый кæй цæрдзæн æнусты дæргъы æмæ дзы Танака Кацухикойау æнæхъæн дунейы ахуыртæ кæй пайда кæндзысты, уымæн æмæ хорз адæймагæн йæ фæд, йæ кад, йæ ном уæлæуыл зайынц.

БИТАРТЫ Зойæ,

 ХИПУ-йы профессор