1991 азы 8-æм декабры «Беловежская пуща»-йы къухтæ фыст æрцыдысты Советон Цæдисы уæвынад æруромыны тыххæй. 25-æм декабры Михаил Горбачев барвæндæй æмæ сабырадон æгъдауæй фехъусын кодта, зæгъгæ, уый нал у Советон Цæдисы президент.
Афтæмæй 1991 азы 8-æм декабры ныппырх Советон Цæдис. Уыцы бон «Беловежская пуща»-йы белорусиаг хицауадон резиденци «Вискули»-йы Уæрæсейы президент Барис Ельцин, Украинæйы президент Леонид Кравчук æмæ Белорусийы Уæлдæр Советы сæрдар Станислав Шушкевич сæ къухтæ æрфыстой Советон Цæдис сликвидаци кæныны тыххæй сразыдзинадыл æмæ Хæдбар Паддзахадты Æмхæларад саразыны тыххæй. Ацы æртæ лидеры фембæлд райдыдта 7-æм декабры, фæлæ æмбæлон сразыдзинадыл та къухтæ æрфыстой 8-æм декабры райсоммæ æввахс. Сæйраг документ хуынд «Хæдбар Паддзахадты Æм-хæлæрад саразыны тыххæй сразыдзинад». Йæ преамбулæйы Республикæ Беларусь, Уæрæсейы Федераци æмæ Украинæ сты паддзахадтæ, куыд Советон Цæдисы бындурæвæрджытæ, афтæ, кæцытæ Цæдисон Бадзырдыл къухтæ æрфыстой 1922 азы. Уыдон банысан кодтой, зæгъгæ, «Советон Цæдис куыд дунеон барадон субъект æмæ геополитикон реалондзинад, афтæ уромы йæ уæвынад». Декабры райдианы, украинæйаг референдумы фæстæ, Горбачев æмæ йæ алыварс уæвæг адæймæгтæ æмбарын райдыдтой, зæгъгæ, ног Цæдисон Бадзырдыл къухтæ æрфыссынæн шанстæ кæй нæй, уый. Æниу Горбачевæн йæхи йедтæмæ ацы Бадзырд никæйы уал хъуыд. Казахстаны президент Нурсултан Назарбаевы дæр «Беловежская пуща»-мæ фæхуыдтой Ельцин, Кравчук æмæ Шушкевич, фæлæ уый хуыздæрыл банымадта Мæскуымæ Горбачевмæ ацæуын, кæцы йын баныфс-æвæрдта ног Цæдисы премьер-министры бынат.
Сразыдзинады куыд дзырдæуыд, уымæ гæсгæ Хæдбар Паддзахадты Æмхæларад арæзт цыд «адæмты историон иумæйагдзинад æмæ се ‘хсæн сæвзæргæ бастдзинæдты» бындурыл, «кæрæдзийы паддзахадон суверенитетæн кад кæнын, æмбарады æмæ мидæггагон хъуыддæгты хи ма хæццæ кæнын, тыхæй ма спайда кæнын, экономикон кæнæ æндæвдады æндæр амæлтты бындурыл ахастытæ рæзын кæ-нынæн «нæ» зæгъыны принциптыл фæн-донимæ. Фактон æгъдауæй уый уыд дунеон организаци Нациты æмхæларады хуызæн. Афтæ сарæзта Стырбритани йæ раздæры бритайнаг колониты ‘хсæн. Сразыдзинадыл къухтæ æрфыссæг паддзахадтæ се ‘мбæстæгтæн лæвæрдтой æмбар бартæ æмæ сæрибардзинады гарантитæ нацимæ æнæ-кæсгæйæ.
«Вискули»-йы æрфысгæ уæлæмхас доку-ментты – «Паддзахадты сæргълæуджыты хъусынгæнинæгты» æмæ «Хицауадты къух-дариуæггæнджыты хъусынгæнинæгты» нысанчындæуыд, зæгъгæ, «Центры æнæ дардмæуынаг политикæ æркодта арф эконо-микон æмæ политикон кризисмæ, кондады ныппырхмæ, æхсæнады æппæт фæлтæрты цардуагон æмвæзад катастрофон æгъдауæй фæныллæгдæр кæнынмæ». Хицауадты сæргълæуджыты хъусынгæнинаджы дзырдæуыд: Æмхæларады æртæ уæнджы экономикон политикæйы координцийы тыххæй иугонд экономикон тыгъдад, иугонд валютæ – сом бахъахъхъæнын, иухуызон бюджетон-хъалонты политикæ уадзын, æддагэкономикон æмæ таможнæйон политикæйы координаци æмæ афтæ дарддæр.
Фæлæ фактон æгъдауæй Советон Цæдис ныппырх августы путчы фæсыккы фæстæ, цыран хайад райста Уæрæсейы Федерацийы хицауад Барис Ельцины сæргълæудæй, кæцыйы æвварс хæцыд адæмæн сæ фылдæр хай. Путчы фæстиуæгæн федералон центр фесæфта реалон контроль тыхон структурæтыл, фыццаг рады æфсадыл, æмæ æнæ æфсадæй спайда кæнгæйæ та гæнæн нæ уыд цæдисон республикæты хæдбардзинадмæ тырнындзинад басæттын. Хъахъхъæнынады ног министр Евгений Шапошников æмæ Гарзджын тыхты уæлдай хæстхъомдæр хайыл – уæлдæфон-десантон æфсæдты раздæры командæгæнæг инæлар-булкъон Павел Грачев, кæцы ссис Хъæхъхъæнынады министры фыццаг хæдивæг æмæ хъахъхъæнынады фарстыты фæдыл УФ-йы паддзахадон комитеты сæрдар, уыд Ельцины фарсхæцæг æмæ æнæ йæ разыйæ ницахæм æфсадæй нæ уыд спайдагæнæн цæдисон республикæты сепаратизм басæттыны тыххæй. Уæрæсейы, Украинæйы дæр æмæ Белорусийы дæр афицертæй бирæтæ фылдæр ориентаци кодтой цæдисон хицауадыл нæ, фæлæ республикон хицауадыл. Горбачевæн æцæгæй та йæ бон уыд аразын æрмæстдæр ын Ельцин бар цæмæн дæтта, уый. Æгæрыс-тæмæй, Советон Цæдисы адæмон депутатты æмæ Уæлдæр Советы съезды уæлвæткон рабадт ауадзынæн дæр Горбачевæн нæ уыд шанстæ, уымæн æмæ цæдисон республикæты къухдариуæггæнджытæ нæ арвыстаиккой депутатты ахæм рабадтмæ. Путч басæттыны фæстæ Горобачевæн нал уыд ницахæм политикон нысаниуæг, уымæн йæ бон уыд отставкæйы ацæуын. Фæлæ уый уæддæр дарддæр дæр хъахъхъæдта Советон Цæдисы президенты бынат, уадз, æгæрыстæмæй, иууыл къаддæр æххæстбартимæ, уымæн æмæ ног цæдисон бадзырды проекты Советон Цæдисы рацарæзт цыд конфедерацимæ, цыран хицауад лæвæрд цыд республикæтæм. Уæрæсейаг журналист Георгий Елины ныхæстæм гæсгæ, Горбачев рацарæзт райдайгæйæ, «байгом кодта дуар, кæцыйы сæхгæнын йæ бон нал ссис».
«Беловежская пуща»-йы сразыдзинæдтæм æркæныны аххостæгтæй иу уыд 1991 азы 1-æм декабры Украинæйы референдум кæй ауæгъдæуыд, уый, цыран цæрджыты фылдæр хай схъæлæс кодтой хæдбардзинады æвварс.
РХИ-йы Коммунистон партийы лидер Коцты Станислав уый фæдыл загъта: «Советон Цæдис афтæ æнцонтæй нæ ныппырх уыдаид. Йæ ныппырх кæнынæн фæахъаз сты мидæггагон знæгты гадзрахатдзинад, кæцытæ баирвæзтысты хицауадмæ æмæ аскъуыддзаг кодтой Цæдис ныппырх кæнын. Уый уыд раздæры партион элитæты сусæгвæнд гадзрахатæй рацæуæг фæндзæм колоннæимæ. Хицауадмæ Горбачевы æрбацыд фæтагъддæр кодта Цæдисы ныппырх кæныны процесс. Советон Цæдисы æнæмæнгæй хъуыд бахъахъхъæнын. Уæрæсе, Белоруси æмæ Украинæйы лидертæ сусæгæй фембæлдысты Вискулиты. Уый ис Польшæйы арæнмæ 20 километры æддæдæр. Ацы бынат уымæн равзæрстой, цæмæй сæ удтæн тас куы уыдаид, уæд алыгъдаиккой æмæ фæсарæнты бамбæхстаиккой. Горбачевæн йæ бон уыд уырдæм спецслужбæты барвитын, уыдон сæ æрцахстаиккой æмæ уæд сæ сусæгвæндæй ницы рауадаид. Фæлæ уый ницы сарæзта, ницахæм мадзæттæ райста æмæ афтæмæй æнцонтæй бауагъта Цæдис ныппырх кæнын.
Советон Цæдисы – Уæрæсейы империйы уæвынад кодтой 150 нацийы, адæмы хаттытæ. Æмæ уыдон иууылдæр барвæндæй бацыдысты Цæдисы скондмæ. Зæгъæм, Цæгат Кавказы республикæтæ иууылдæр барвæндæй бацыдысты Уæрæсейы империйы скондмæ, уыдонæй чи ирайнаг æрбабырстæй тарст æмæ чи та Туркæй. Æгæрыстæмæй, Гуырдзыстон дæр тарст Иран æмæ Туркы æрбабырстытæй æмæ лæгъстæ кодта уæрæсейаг паддза-хæн, кæцы сæ 1783 азы райста уæрæсейаг паддзахады скондмæ», – загъта уый.
Советон Цæдис фехалыны тыххæй Сразыдзинадыл къухтæ æрфыссыны фæстæ Барис Эльцин фыццаг фæдзырдта Америкæйы Иугонд Штатты президент Бушмæ æмæ йын фехъусын кодта Цæдис кæй нал уæвынад кæны, уый тыххæй. Фарстæуы, фыццаг уымæ цæмæн фæдзырдта?
1991 азы 17 марты уагъд æрцыд референдум Советон Цæдис бахъахъхъæныны тыххæй. Хайад дзы чи райста, уыдоны 76,4 проценты схъæлæс кодтой Советон Цæдис бахъахъхъæныны тыххæй, фæлæ… Референдум уагъд цыд Цæдисы 15 республикæйæ æрмæстдæр 9 республикæйы. Латви, Литва, Эстони, Молдави, Сомихстон æмæ Гуырдзыстон официалон æгъдауæй не сразы сты референдум ауадзыныл. Референдум уагъд æрцыд иуæй-иу автономон республикæты дæр. Сæрмагондæй, Советон Цæдис бахъахъхъæныны тыххæй схъæлæс кодтой Приднестровье æмæ Гагаузты (уыдысты Молодовийы сконды), афтæ ма Абхаз æмæ Хуссар Ирыстоны адæмы фылдæр хай дæр. Референдумы боны гуырдзиаг æфсæдтæ æхстой Цхинвалы. Советон Цæдисы ныппырх хонынц 20-æм æнусы егъаудæр геополитикон катастрофæ. Хуссарирыстойнаг цæрджыты зæрдыл хорз лæууы æппæтцæдисон референдум уагъд кæй æрцыд, уый. Фæлæ, референдумы фæстиуджытæ ницæмæ æрдаргæйæ уыдысты «Беловежская пуща»-йы сразыдзинæдтæ Советон Цæдисы уæвынад æруромыны тыххæй æмæ ХПÆ саразыны тыххæй. Вискули ссис гадзрахатдзинады æппæрццаг ном.
11 декабры Горбачев фæстаг хатт раныхас кодта Хъахъхъæнынады министрады хатдзæгон æмбырды. Уый фæстæ армийы инæлар Геннадий Обатуров банысан кодта, зæгъгæ, йæ раныхас инæларты зæрдæмæ нæ фæцыд. «Уый нæ агитаци кодта Цæдисы тыххæй, кæцыйы тыххæй мах æнæуый дæр зыдтам æмæ йæ бахъахъхъæныны æвварс уыдыстæм. 4 азы дæргъы Эстонийы парламент æмæ Хæххон Карабахы антиконституцион уынаффæтæй райдайгæйæ, Горбачев нæ пайда кодта Советон Цæдисы Конституцийæ æмæ бæстæйы æркодта ныппырх кæныны уавæрмæ».
Ельцин, Кравчук æмæ Шушкевичы «Беловежская пуща»-йы сразыдзинады тыххæй критикæ кодтой интеллигенттæ дæр. Ахуыргонд, биохимик Лев Остерман загъта: «Æрæмбырд сты æртæйæ сусæгæй æмæ «ныййардтой» «Хæдбар Паддзахадты Æмхæларад» æнæ ницахæм Центрæй». 25 декабры Горбачев отставкæйы ацæуыны тыххæй куы фехъусын кодта, уæд киносценарист Анатолий Гребнев ныффыста: «Фæцис Советон Цæдис! Уый адæймаджы уырнгæ дæр нæ кæны! Фæлæ цæмдæр гæсгæ циндзинад нæ банкъардтам».
Куыд зонæм, афтæмæй Советон Цæдисы ныппырх хорзæй ницы æрхаста адæмæн, уæлдайдæр та чысылнымæц нацитæн. Гуырдзыстон хæдбардзинад куы райста, уæд та сфæлхатт кодта йæ фашистон сырдон митæ 20-æм азты куыд уыд, афтæ æмæ хуссарирыстойнаг адæмæн сарæзта дыккаг геноцид. 20 азы дæргъы цы тухитæ æмæ фыдæвзарæнтæ бавзæрстам, уыдонæн æвдисæн сты уыцы азты ам, Хуссар Ирыстоны чи уыд, уыдон иууылдæр. Абон дæр ма бирæтæ æхсызгонæй æрæмысынц Советон Цæдисы рæстæджы сабыр æмæ цымыдисон цæрд-тытæ, фæлæ, сын, хъыгагæн, раздахæн нал ис…
Джиоты Екатерина
