Хуссар Ирыстоны ирддæр аивадон архайджытыл дзырд куы фæцæуы, уæд æнæмæнгдæр æрымысæм паддзахадон ансамбль «Симд»-ы раздæры аивадон разамонæг, Гуырдзыстоны аивæдты сгуыхт архайæг, зындгонд композитор, режиссер, сценарист æмæ хореограф Битеты Павелы (Райбег) рухс ном.
Куыд профессионал, афтæ Павелæн йæ цыбыр царды бирæ бантыст саразын ирон аивад æмæ культурæйы райрæзты хъуыддаджы. Кæд æм бирæ фæндтæ æмæ хъуыдытæ уыд, уæддæр ын хъысмæты фæндонмæ гæсгæ, се ‘ппæт сæххæст кæнын нæ бантыст. Уый йе ‘нусон бæстæмæ атындзыдта 1992-æм азы апрелы мæйы 47-аздзыдæй. Уæд Хуссар Ирыстон фесæфта, абон цырагъы рухсæй агургæ чи сты, ахæм профессионал æмæ стыр адæймаджы.
Битеты Павел райгуырдис Дзауы районы Цъоны хъæуы 20 марты 1945-æм азы бирæ бинонты ‘хсæн. Чысыл лæппу ма куы уыдис, уæдæй райдыдта цымыдис кæнын музыкæмæ. Фидæны зындгонд композитор 1963-æм азы каст фæцис Цхинвалы 5-æм астæуккаг скъола. Хистæр кълæсты ахуыр кæнгæйæ райдыдта кусын «Симд»-ы фæндырдзæгъдæгæй æмæ скъола каст фæуыны фæстæ уайтагъд ацыд Цæгат Ирыстонмæ. Дзæуджыхъæуы музыкалон аивæдты ахуыргæнæндонмæ, уый фæстæ та Гнесинты номыл Мæскуыйы музыкалон-педагогон институтмæ. Дыууæ уагдоны дæр каст фæци иттæг хорз нысæнттимæ.
Битеты Павел йæ ахуыры фæстæ Цхинвалмæ æрыздæхт 1975 азы æмæ уæд райдыдта кусын музыкалон ахуыргæнæндоны дирижерон-хорон хайады сæргълæууæгæй, фæстæдæр та ссис йæ директор. Павелæн йе стыр курдиат, куыстхъомдзинад æмæ профессионализмы тыххæй йе ‘ххуысы сæр бахъуыд Галаты Барисы номыл кафт æмæ зарды паддзахадон ансамбль «Симд»-ы дæр æмæ йæ уайтагъд сæвæрдтой ансамблы аивадон разамонæг æмæ сæйраг дирижерæй. Куыст фæфылдæр, фæлæ куыстуарзаг æмæ æрыгон лæппу уый ницæмæ æрдардта. Йæ куысты афтæ аныгъуылд æмæ æрмæстдæр хъуыды кодта, цæмæй æрвылбондæр рæзтаид коллективы сфæлдыстадон æмвæзад æмæ сценикон дæсныйад. Уыимæ иумæ архайдта ансамблы репертуар сног æмæ фæхъæздыгдæр кæныныл. Уæд «Симд»-æн йе ‘нтыстытæ зынгæ фæхуыздæр сты æмæ-иу арæх абалц кодтой куыд Советон Цæдисы алы рæттæм, афтæ дард фæсарæнтæм дæр. Павел ма уыд тынг хорз организатор дæр. Йæ уд хъардта, цæмæй ирон аивад популяризацигонд цыдаид æмæ дунейæн зындгонд уыдаиккой ирон адæм æмæ сæ рагфыдæлты истори. Цæмæй хуссарирыстойнаг сфæлдыстадон коллективы базыдтаиккой фæсарæнты, уый тыххæй уал ССР Цæдисы культурæйы министрады аивадон советæн ансамбль хъуамæ равдыстаид профессионалон æмвæзадыл сæ архайд. Æмæ уæд 1977-æм азы Павел сорганизаци кодта Мæскуы æмæ Ленинградмæ гастролон балцытæ.
Фыццаг концертмæ хуынд æрцыдысты ССР Цæдисы культурæйы министрады минæвæрттæ. «Симд»-ы концертон программæ афтæ тынг фæцыд сæ зæрдæмæ æмæ ирон ансамбль хаст æрцыдис фæсарæйнаг гастролты пъланмæ. Афтæмæй сæххæст Битейы фырты рагон æмæ тæхудиаджы бæллицц.
1978 аз паддзахадон ансамблæн уыд нысаниуæгджын æмæ æнæферохкæнинаг аз. «Симд» уæд фыццаг хатт абалц кодта фæсарæйнаг гастролты, афтæ ма банысан кодта йæ 40 азы юбилей дæр.
Кипры уыцы аз уыдис дунеон фестиваль фольклорон сфæлдыстадон кол-лективтæн æмæ уым легендарон «Симд» бацахста фыццаг бынат. Уый уыд Павелы стыр удуæлдай куысты фæрцы, æрмæстдæр фыццæгты ‘хсæн кæй хъуамæ уыдаиккой, уыцы фидар дзырд радта йæ балцы размæ Кипрмæ. Триумфалон уыдысты сæ гастролтæ Германы Федеративон Республикæмæ (1987аз), Йемен (1987аз) æмæ Иорданимæ (1985 аз).
Мæнæ цы фыста Германийы газеттæй сæ иу: «Горæт Дортмунды стыр концертон зал «Вестфаленхоллы» ахуыссыдысты рухсытæ æмæ сценæмæ Ирыстоны национ уæлæдарæсимæ сæрыстыр æмæ схъæлæй æрбаленк кодтой рæсугъд гуырты скондимæ лæппутæ æмæ чызджытæ. Зал ныссабыр ис, цæмæй лæмбынæгдæр байхъусой хæххон чындзæхсæвы кафт «Симд»-ы диссаджы фæлмæн мелодимæ. Дисы чи бацыдис, уыцы сценæмæкæсджытæ сæ цæстытæ нæ исынц ахæм æнахуыр æмæ цымыдисон кафтæй æмæ йæм стыр азартæй кæсынц…».
Павелы хо Битеты Ирæ нын куыд радзырдта, афтæмæй Райбег йæ рæстæджы тынг райгондæй æрæздæхт Кипрæй. Цы стыр цины æнкъарæнтимæ ацыд, уымæй ноджы райгонддæрæй та æрæздæхт фæстæмæ. Кипры бæстæйы разамынад «Симд»-ы афтæ суазæг кодтой æмæ йæ арæх мысыд йæ тæлмæнты. «Концерты фæстæ горæты мэр ансамблы хицæнæй фæхуыдта уæрæх бæрæгбонон фынгмæ. Фæхынцыдтой сæ бынæттон деликатестæй. Фырбуцæн сын æрæвæрдтой калмы фыд дæр. Павел уымæй куы акомдзаг кодта, уæд æй йæ организм нæ айста, кæд æй зонгæ дæр нæ бакодта цы бахордта, уый, уæддæр, æмæ уайтагъд йæ зæрдæ схæццæ æмæ йæ артæмбылтæ фæкалдта. Официанттæ куы стыхстысты, зæгъгæ, цы кодта сæ уазæг, уæд рабæрæг калмы фыдæй кæй ахордта», – æрымысыд Битеты Ирæ.
Битеты Павел паддзахадон ансамблы цалдæр азы куы бакуыста æмæ йæ ном куыд профессионал, афтæ куы айхъуыст, уæд ын лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны аивæдты сгуыхт архайæджы кадджын ном.
Гуырдзыстоны уæды хицауады бæргæ фæндыд, цæмæй Павелы хуызæн курдиатджын æмæ æнтыстджын къухдариуæггæнæджы ныууагътаиккой сæхимæ, цæмæй уым размæ кодтаид культурæйы къабаз. Фæлæ хæххон, фæндвидар, ирон аивад æмæ культурæйы традицитыл хъомылгонд лæппу, не сразы йæ «фидæнаразджыты» фæндоныл æмæ дарддæр йæ куыст кодта йæ райгуырæн бæстæйы. Курдиатджын аивадон разамонæг архайдта ирон зарджытæ, кæфтытæ æмæ традицитæ сценæйыл сæндидзын кæныныл. «Артист хъуамæ æдзухдæр куса йæхиуыл, цæмæй рæза профессионалон æгъдауæй æмæ алыхаттдæр хъуамæ уа рæсугъд æмæ хæрзконд», – дзырдта-иу Павел. Уый ма тынг йæ хъус дардта ансамблы коллективы хъомыладон фарстатæм дæр.
Иухатт йæ кафджытæй кæйдæр уынджы федта æхсынгæ æмæ тынг амæсты. Æртымбыл кодта æгас коллективы æмæ сын бацамыдта паддзахадон ансамблы артисттæ уæвгæйæ æхсæнады куыд хъуамæ дарой сæхи, уыдæттæ. Æппæтæн дæр цæвиттойнаг куыд хъуамæ уой, уый сын фæдзæхста. Йæхæдæг дæр уыд раст ахæм æгъдауыл хæст, интеллигентон æмæ патриот адæймаг. Абон махæн нæ бон у зæгъын, Павел стыр фæд кæй ныууагъта ирон национ культурæйы æмæ йæ ном æнустæм баззайдзæн цæргæйæ.
Битеты Ирæ, Павелы хо ма нын куыд радзырдта, афтæмæй уыдысты бирæ бинонтæ.
«Мах райгуырдыстæм Цъоны хъæуы, уыдыстæм æртæ хойы æмæ æртæ æфсымæрæй. Райбег æртыккаг къласмæ куыд цыдис, афтæ ралыгъдыстæм горæтмæ. Нæ бинонтæ, афтæ зæгъæн ис, æмæ уыдысты музыкалон. Мæ фыд, мæ нана æмæ мах дæр цагътам фæндыр æмæ балалайкæйыл. Фæндыры цагъдмæ кодтам заргæ дæр. Фæлæ музыкæйæн æфсымæртæй æрмæстдæр снывонд кодта йæхи Райбег. Уый уыдис тынг хæларзæрдæ адæймаг, тынг уарзта йæ бинонты, ирон адæмы æмæ йе стырдæр бæллицц та уыд, ирон аивады айхъуыст æгас дунейы. Тынг æй фæндыд, цæмæй ирæттæ æндæр адæмы хæттыты ‘хсæн уыдаиккой иууыл раззагондæртæ.
Афтæ иузæрдион кæй уыд ирон аивадыл, уымæ гæсгæ йын бирæ дæр уымæн бантыст. Цы рацард, уый иууылдæр снывонд кодта ирон аивадæн лæггадгæнгæйæ. «Симд»-ы аивадон къухдариуæггæнæг куы ссис, уæд «Чызджыты кафтæн» закъаз кодта ног уæлæдарæс, фæлæ сын æхцайы фæрæзтæ фаг нæ уыдис æмæ уæд йæхи æхцатæй бафыста формæйæн. Уæды фæлтæр хъуыды кæндзысты уыцы уæлæдарæсы, уымæн æмæ йæ фæдардтой бирæ азты дæргъы. Павел-иу арæх акодта ансамблы хæхтæм профессионалон къамтæ сисыны тыххæй. Фылдæр Рукъгоммæ. Артисттæ-иу кафыдысты кæрдæджы уæлæ, хæхтæ æмæ рагон фидæртты фоныл. Уыцы къамтæй-иу спайда кодтой афишæтæн дæр.
Уæлдай тынгдæр та Райбег архайдта, цæмæй ансамбль æнæмæнг ацыдаиккой гастролты фæсарæнтæм, уый тыххæй спайда кодта Мæскуыйы йын цы бастдзинæдтæ уыд, уыдонæй. Мæскуыйы ма куы ахуыр кодта, уæдæй йын баззад бирæ хæлæрттæ, кæд æндæр курсыты ахуыр кодтой, уæддæр хæларæй цардысты æмдзæрæндоны иумæ. Йемæ уыцы рæстæджы ахуыр кодтой зындгонд артисттæ Иосиф Кобзон æмæ Надежда Бабкина. Райбег уыд куыд дипломатон адæймаг, афтæ, уыд ма иттæг хорз организатор дæр. Куы-иу æй бахъуыд Мæс-куыйы фарстатæ скъуыддзаг кæнын, уæд-иу афтæ архайдта, цæмæй-иу ансамблæн Гуырдзыстоны культурæйы министрады ‘рдыгæй мацы смаст кодтаиккой, уымæн æмæ-иу мæсты кодтой не сфæлдыстадон коллективæн-иу æнтыстытæ куы уыдис, уый тыххæй.
Ме ‘фсымæр у, уый тыххæй нæ зæгъын, фæлæ Райбегæн йæ профессионалон архайды тыххæй ахæм аргъ кодтой æмæ-иу уæд хъуыддаг конфликты онг не ‘рцыд, æгæрыстæмæй ма йæм бахатыдысты, цæмæй Тбилисы сфæлдыстадон коллективтæй сæ иуы къухдариуæггæнæг уыдаид. Нæ сын сразы ис Райбег, уымæн æмæ йын уыдис æндæр пълæнттæ.
Æгас Хуссар Ирыстон хъуыды кæны 1989 азы «Симд»-ы 50 азы юбилей, Стыр парчы Концертон залы. Уым фыццаг хатт Алайнаг сюитæйы сценæмæкæсджыты раз райтыгътой ирон тырыса, уæд ирон адæмæн сæ тырыса фæзынд бынтон æрæджы. Залыбадæг адæм уый куы федтой, уæд сæ цинæн кæрон нал уыд. Адæм сыстадысты æмæ се стыр циныл, тыхджын къухæмдзæгъд æмæ хъæртимæ цин кодтой, бирæтæн калдысты сæ цæссыгтæ. Адæймаг дзы рахатыд нæ адæмы æцæг иудзинады атмосферæ. Юбилейон концерты хайад истой Гуырдзыстоны хицауады бæрнон кусджытæ дæр æмæ æппæт дæр федтой. Уыцы рæстæджы Хуссар Ирыстон уыд æндыгъд уавæры, Гуырдзыстоны ‘рдыгæй уавæр карзæй-карздæр кодта æмæ хæстон архайдтытæн æнæрцæугæ кæй нæ уыд, уый адæм æмбæрстой.
Райбег ахæм стыр куыст кодта æмæ æрулæфт нæ зыдта, стæй йын уыдис инфаркт дæр æмæ бæстæ куы схæццæ, уæд ын тынг зын уыдис, фæлæ йæ уарзон куыст ныууадзын йæ бон нæ уыд æмæ коллективыл фидар хæцыд, горæт-иу куы æхстой, уæддæр-иу сын уагъта репетицитæ. Уый фидарæй уырныдта, йæ коллектив Уæлахизы «Симд» кæй акафдзæн хæсты фæстæ, фæлæ рыстзæрдæ адæймаг хæстон архайдтыты фæудмæ нал фæцард», – радзырдта Битеты Ирæ.
Четион Майæ, Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Абхазы сгуыхт артисткæ, РХИ-йы Культурæйы министрады цур хореографион скъола-студийы директор: «Æз «Симд»-ы кусын райдыдтон 1981 азы. Уæд ансамблы аивадон разамонæг æмæ сæйраг дирижер уыд Битеты Павел, балетмейстер та Къæбысты Аслан. Афтæ зæгъæн ис æмæ уæд ансамблæн кæй уыд «сыгъзæрин æнус». Райбег уыдис диссаджы спе-циалист йæ хъуыддаджы, Мæскуыйы райста уæлдæр музыкалон ахуырад æмæ уыд профессионал. Куыд адæймаг, афтæ та диссаджы хæларзæрдæ адæймаг, фæлæ куыстдомаг. Гастролты-иу тынг сæрыстыр уыдыстæм ахæм къухдариуæггæнæгæй.
Мах уæд нæ гастролты нæ дих кодтам сæйраг æмæ фæрсæгтыл, иууылдæр-иу нын уыдысты тынг ахсджиаг, алкæцы адæймаг дæр-иу хорз зыдта йæ хъуыддаг, уымæн æмæ нын ахæм разамонæг уыд. Æз гастролты уыдтæн Йемен, Иорданийы, афтæ ма Советон Цæдисы æппæт концерттыл дæр æрзылдтæн. Уæд нæ куыст афтæ æвæрд уыдис æмæ приоритет фылдæр лæвæрд цыдис профессионализмæн. Коллективы-иу уыд кæрæдзиæмбарынад.
Райбег йæ куыст «Симд»-ы дарддæр кодта, Хуссар Ирыстон уæззау уавæры куы уыдис, уæд. Уый æвзонгæй ацыдис йе ‘нусон бæстæмæ. Зæгъгæ, удæгас баззадис, уæд уымæн тынг бирæ бантыстаид саразын музыкæйы аивады. Уый йæ цардæй ахицæн иууыл тæссагдæр рæстæджы, 1992 азы апрелы мæйы. Райбег фæзиан, уый куы фехъуыстам, уæд æрæмбырд стæм æмæ сæм хæдзармæ бацыдыстæм. Уыцы рæстæджы æхстытæ сытынг сты, Цхинвалы-иу арæх уыдис афтæ æмæ-иу адæм сæ зиæнтты ныгæдтой æхстытимæ. Нæ коллективæн Райбег кæй нæ фаг кодта, уый тынг банкъардтам, уымæн æмæ «Симд» фæцух йæ хуыздæр къухдариуæггæнджытæй сæ иуæй.
Битеты Павел стыр куыст кодта ансамблы хоримæ, цы зонындзинæдтæ йæм уыд, уыдон дих кодта коллективимæ æмæ афтæмæй профессионалон æгъдауæй рæзтысты. Райбегы рæстæджы ансамблæн фыццаг хатт хуыд æрцыдис диссаджы рæсугъд уæлæдарæс, уымæй размæ сын ахæм костюм никуы уыд. Ансамблы уæд уыдис 80 адæймаджы. Гастролтæм-иу абалц кодтам 70-80 адæймаджы скондæй æмæ-иу немæ аластам уыцы ног костюмтæ æмæ аксессуартæ. Уæд «Симд»-ы кафын кадджын хъуыддаг уыд. Никуы хъуыды кæнын æмæ-иу нæ концертты рæстæджы залы уыдаид сæрибар бынæттæ. Æгас Хуссар Ирыстон зыдта ансамблы артистты æмæ уый та махыл ноджы æвæрдта бæрндзинад нæ куысты.
Райбегы рæстæджы мах репетицитæ уагътам театры фыццæгæм уæладзыджы къаннæгдæр залы, нæ дзы уыд хинайæнтæ, афтæ ма нæ дзаумæттæ кæм раивтаиккам, ахæм бынат. Хор æмæ оркестр та куыстой дыккаг уæладзыджы иу къаннæг хатæны. Уый фæстæ нæ 90-æм азты ракодтой зæронд банчы агъуыстмæ. Ныртæккæ ансамблæн ис æппæт уавæртæ дæр æмæ уый афтæ дæр хъуамæ уа, уымæн æмæ артист ма хъуамæ хъуыды кæна ахæм проблемæтыл, фæлæ куса сфæлдыстады размæцыдыл. Мæ ныхасы кæрон ма зæгъдзынæн уый æмæ Райбег кæй уыдис ансамблы уд, æппæтæн дæр уыд уарзон разамонæг. Искæмæн нæ-иу цардуагон проблемæтæ куы фæзынд, уæд-иу сæ æвæстиатæй аскъуыддзаг кодта Райбег. Фæзæгъынц, зæгъгæ, нæй ахæм адæймæгтæ, кæцытæн баивæн нæй æндæртæй, фæлæ, мæнмæ гæсгæ, дзæнæттаг Битеты Павел Барисы фырт, нæхи Райбег, уыдис растдæр ахæм».
ЦХУЫРБАТЫ Лариса
