Мысæн изæр
2-æм ноябры Цхуырбаты Ксения Григорийы чызджы райгуырдыл (зынгæ ирон ахуыргонд Абайты Васойы цардæмбал) сæххæст 95 азы. 14-æм декабры проект «Литературон уазæгдон»-ы кадджын сылгоймаджы райгуырæн бон банысан кодтой Æлборты Феликсы номыл музыкалон ахуыргæнæндоны. Проекты автор у Остъаты Мадинæ, æмæ йæ разамонæг та, музыкалон ахуыргæнæндоны директор Гæджиты Жаннæ. Культурон-рухсадон æмæ ахуырадон архайд, æмбæстæгты хæрзæгъдаудзинадыл хъомылад, национ культурон исбон уæрæхæй пропагандæ æмæ популяризаци кæнын, ахæм нысан ис ацы проекттæн.
Мысæн изæр байгом кодта Остъаты Мадинæ: «Абон Абайты Васойы хæдзар-музей æмæ Цхинвалы музыкалон ахуыргæнæндон гом кæнынц литературон-музыкалон уазæгдон. Махæн æхсызгон уыдзæн не ‘мбæстæгты, нæ егъау на-цион литературон æмæ музыкалон хъæздыгдзинад бахъахъхъæнын æмæ рæзты истори цымыдисон кæмæн у, уыдоны ам уынын.
Проекты фæлгæтты темæтæ: ирон традицион хъайтарон зарæг, ирон кæфтытæ, ирон адæмон инструменттæ, Ирыстоны профессионалон композиторты цард æмæ сфæлдыстад, нæ зынгæ поэттæ æмæ фысджыты, ахуыргæндты цард æмæ сфæлдыстад. Хайад райсынмæ нæ фæнды куыд Хуссар, афтæ Цæгат Ирыстоны сфæлдыстадон коллективты хонын. Уазæгдон йæ дуæрттæ гом кæндзæн мæйы дæргъы дыууæ хатты. Нæ абоны темæ у: «Цхуырбаты Ксения Григорийы чызг – курдиатджын иртасæг æмæ куырыхон ахуыргæнæг».
Дунеон лингвистикон зонады патриарх, Уæрæсейы зонæдты академийы кадджын академик Абайты Васо Иваны фырты, Ирыстоны алы адæймаг дæр зоны. Фæлæ йæ цардæмбал Цхуырбаты Ксенияйы цардвæндаг æмæ архайдимæ бирæтæ зонгæ не сты.
Цхуырбаты Ксения Григорийы чызг райгуырд 1928 азы 2-æм ноябры горæт Дзæуджыхъæуы. Уæлдæр ахуырад райста – Мæскуыйы Гнесинты номыл институты. Ссис ирон фольклоры стыр специалист. Йæ зонадон иртасæнты сæйраг бынат ахсынц хъайтарон зарджытæ.
Музыкæзонæг, уæрæсейы аивæдты сгуыхт архайæг, аивадзонæдты кандидат, Культурæйы Мæскуыйы институты доцент Цхуырбаты Ксения 36 азы дæргъы уыд Васойы æнувыд цардæмбал. Ксенияйы кæстæр хо Азалия йæ мысинæгты дзуры:
«Нæ сабибонты æмæ æвзонгады уæззау азты тыххæй хъусгæйæ, Васо Иваны фырт дзырдта: «Уæ цард æмæ уæ уæззау сабибонты тыххæй гæнæн ис роман ныффыссын». Нæ фыд амард 1942 азы фронты, нæ мад уыд интеллигентон, бирæ чи бакаст æмæ зыдта, ахæм сылгоймаг. Нæ хæдзары уыд хорз библиотекæ, лæууыд дзы рояль дæр. Цалынмæ фронтмæ нæ ацыд, уæдмæ йæ балхæдта нæ фыд. Ксения райдыдта музыкæйæ архайын, уыцы иурæстæджы бауарзта хореографи дæр, цыд Ногдзауты галуаны хореографион студимæ. Каст æй куы фæцис, уæд уырыссаг театры радтой хыгъдон концерт. Йæ программæйы уыд Чайковскийы балет «Лебединое озеро»-йы дыккаг акт. Арæх-иу йæ къухмæ райста зæронд фæндыр æмæ-иу цагъта ирон мелодитæ. Фæстæдæр уыдонæй бирæтæ систы йæ зонадон куыстыты темæ».
Гнесинты номыл Мæскуыйы музыкалон-педагогон институты теоретикон-композиторон факультеты 4-æм курсы Ксения архайын райдыдта ирон фольклор иртасыныл, æмбырд кодта цæгъдтыты ныффыстытæ Гæздæнты Булаты æмæ æндæр музыкантты æххæсткæнынадæй. 1955 азы йæ ахуыр куы фæцис, уæд æрæздæхт йæ Райгуырæн бæстæмæ æмæ æрæвнæлдта музыкалон æмæ музыкалон-педагогон ахуыргæнæндæтты йæ педагогон архайдмæ. Æртæ азы фæстæ бацыд Гнесинты номыл Мæскуыйы музыкалон-педагогон институты аспирантурæмæ.
Йæ хо Азалия йæ мысинæгты куыд дзуры, афтæмæй Ксения уым йæ диссертацийыл кусгæйæ, базонгæ Абайты Васоимæ. Васо куы фехъусын кодта, зæгъгæ, йæ цард хъуамæ сбæтта Цхуырбаты чызгимæ, уæд ыл цыд 60 азы. Цхуырбиан дзы уыд 28 азы кæстæр. Фæлæ сæ уый нæ бахъыгдардта 36 азы дæргъы æнгомæй æмæ кæрæдзи æмбаргæйæ фæцæрынæн.
Музыкæзонаг Бæтæгаты Татьянæ фыста йæ куысты: «Курдиатджын иртасæг æмæ куырыхон педагог. Уый арф æмæ зонадон æгъдауæй сахуыр кодта ирон музыкалон фольклор. Мæнæ йæ сæйраг куыстытæ: «Музыкальная культура Осетии», «Об осетинских героических песнях». Йæ диссертацийы дæр иртæста ирон хъайтарон зарджытæ. 1959 азы рухс федта йе ‘ртыккаг куыст «Некоторые вопросы осетинской народной музыки». Уым автор йæ хъусдард фылдæр здахы царды уæлдай парахатдæр зарджыты жанрмæ. Йæ куыст «О напевах осетинских нартовских сказаний»-йы бафæлвæрдта Ирыстон, Абхаз æмæ Кæсæг-Балхъары адæмон сфæлдыстадæн абаргæ анализ саразынмæ.
Цалдæр азы дæргъы Истори æмæ аивады æппæтцæдисон институты закъазмæ гæсгæ очерктæ фыста ирон музыкæйы тыххæй. Рауад сæ бирæтомон рауагъд «История музыки народов СССР». Цхуырбаты чызг ссис УФ-йы Композиторты цæдисы уæнг. Педагогон куыст кодта Ипполитов-Ивановы музыкалон ахуыргæнæндоны, уый фæстæ та – Культурæйы Мæскуыйы институты доценты бынаты. 1991 азы йын лæвæрд æрцыд Уæрæсейы Федерацийы аивæдты сгуыхт архайæджы кадджын ном. Пенсийы куы ацыд, уæд куыста «Песни Иристона – памятники осетинской народной музыки»-йы æмбырдгондыл. Фæлæ йын нал бантыст кæронмæ йæ фæуын. Фæрынчын уæззау низæй æмæ цардæй ахицæн 1996 азы 25-æм августы.
Йæ уарзон цардæмбалы фесафын Абайты Васойæн уыд стыр трагеди. Йæ цардæмбалы æнæрæстæджы амæлæты фæстæ æнæхъæн аз йæ цæссыгтæ нæ басур сты. Йæ афæдзы бонмæ йæ зæрдæйы рæбынæй ратæдзгæ рæнхъытæй мыхуыр æрцыд газет «Северная Осетия»-йы.
«Кæд искуы чиныг фыст æрцæуа алайнаг адæмы зынгæ сылгоймæгты тыххæй, уæд легендарон принцессæ Сатеник æмæ ус-паддзах Заринæйы æмрæнхъ, уым аккаг бынат æрцахсдзæн не ‘мдугон Цхуырбаты Ксения Григорийы чызг. Уый ссис ирон фольклоры фæдыл егъаудæр специалист. Равдыста хъайтарон зарæг кæй райгуырд фæткы мардæвæрæн хъарæгæй. Ис ахсджиаг тезис, цæмæй дын зарæг саккаг кæной, уый тыххæй хъæуы хъæбатырæй амæлын. Шиллер сæнусон кодта ацы тезис: «Цæмæй зарæджы æнусон суай, уый тыххæй царды хъæуы мæлæт райсын». Ксения куы æруатон ис, уæд куыд мæ бон уыд, афтæ архайдтон йæ аирхæфсыныл. Йæ уатмæ-иу æм бацыдтæн мидбылхудгæйæ æмæ фæлвæрдтон дзуаппон мидбылхудт расайынмæ. Æмæ йын кæд тынг зын уыд, уæддæр фæлвæрдта бахудынмæ… Фольклористикæйы Цхуырбаты Ксенияйы исбон нырма бирæ азты дæргъы ахуыр кæндзысты. Тынг зын мын у мæ цардæмбалыл ивгъуыд афоны фыссын. Цæссыгтæ мын æхгæнынц мæ цæстытæ… Æнусон мысынад ын». Абайты Васо.
Мысæн изæры сæ рæсугъд аивадæй æрæмбырдуæвджыты зæрдæтæ бахъæлдзæг кодтой курдиат-джын музыканттæ Дудайты Сæрмæт, Хъотайты Сæрмæт (сæххæст кодтой ирон мелодитæ), РХИ-йы президенты цур нæлгоймæгты хор, дирижер Гаглойты Варламы сæргълæудæй, зарæггæнæг Сланты Ацæмæз.
Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ мадзалы организатортæ актон залмæ бахизæны кæй сарæзтой Абайты Васо æмæ йæ цардæмбалы цардвæндагимæ баст стенд-галлерея. Сценæйы цур æвæрд уыд Цхуырбаты Ксенияйы портрет (сныв æй кодта зынгæ нывгæнæг Хъотайты Григори).
ДЖИОТЫ Екатеринæ
