Фыны кой куы фехъусæм, уæд нæ зæрдыл æрлæууынц нæ иууыл рæсугъддæр фынтæ, кæнæ та фыдфынтæ. Фыны фембæлæм æндæр адæймæгтимæ, фæуынæм алыгъуызон дзаумæттæ, фестæм æндæр æмæ æндæр бынæтты, æрцæуы ныл алыгъуызон цаутæ, бæллæхтæ. Нæ бон вæййы рыст, тæф, эмоцитæ æнкъарын, гæппытæ кæнын, хъазын, лидзын, ленк кæнын æмæ ма гæнæн ис æмæ лæг дæр амарæм фыны. Сæ фылдæр тынг бандавынц адæймаджы эмоционалон уавæрыл, уымæн æмæ вæййынц бынтон реалон хуызы.
Кæд æмæ алы адæймаг дæр уыны фынтæ, уæддæр сæ алчи нæ бахъуыды кæны. Чидæртæ фæзæгъынц, зæгъгæ, фынтæ никуы федтам. Фæлæ ахуыргæндтæ куыд раиртæстой, афтæмæй алкæцы адæймаг дæр уыны фынтæ, уымæн æмæ уый у нæ организмы æрдзон миниуæг.
Зынгæ грекъаг философ Аристотель афтæ æмбарын кодта фынтæ уыныны хъуыддаг, ома уыцы рæс-тæджы адæймаджы буар райсы æнцойад æмæ йæ алыварс дунеимæ вæййы гомонийы. Ныры дуджы та психологтæ дзурынц, зæгъгæ, адæймаг цахæм фынтæ фæуыны, уыдон ын комкоммæ февдисынц йæ психологон уавæр, йæ сагъæстæ, йæ циндзинад, йæ тыхстдзинад. Рæсугъд, позитивон фынтæ чи фæуыны, уый æнæмæнг вæййы амондджын æмæ æнæмæт. Фыдфынты хай арæх чи вæййы, уымæн та йе уæнгты æдзух фæбады тас, – фæтæрсы цæмæй-дæрты, вæййы йын зындзинæдтæ йæ царды. Ахæм тас гæнæн ис æмæ рахæссай гуырцæй дæр æмæ ма дæ царды æрцæугæ хабæрттæй дæр.
Æрмæстдæр сæры магъз у ахæм орган, кæцы æдзух кусы йæ архайд æнæфæкъаддæр кæнгæйæ, – йæ активондзинад фынæйы рæстæджы фæкъаддæр вæййы æрмæстдæр 10-15 проценты. Æмæ фынæйы рæстæджы кæд буар баулæфы, иннæ органтæ та сæ куыст æрлæмæгъ кæнынц, уæд магъз та йæхи «фæцалцæг» кæны дарддæр кусынмæ. Æмæ цæмæй йæхи «бацæттæ» кæна райхъал кæныны афонмæ, уый тыххæй æнæмæнгхъæуæг сты фыдфынтæ. Диссаг!
Фæлæ фыдфынтæ æппынæдзух уынын хорз нæу, – уый æнæмæнг исты психикон низимæ баст вæййы. Æнæниз адæймаг та рæстæгæй-рæстæгмæ фыд-фынтæ хъуамæ уына. Уымæн æмæ æрвылбон дæр адæймаг æмбæлы алыгъуызон æвзæр æнкъарæнтимæ, бæллæхтимæ, зындзинæдтимæ, цардуагон ситуацитимæ, æмæ уый та сæры магъзæн у стыр «уаргъ». Цæмæй уыйбæрц райсгæ информаци «бабæстон» кæна, – аппара дзы æнæхъæугæты, ныууадза вазыгджындæрты, – уый тыххæй фынæйы рæстæджы æрæвналы сæ «сыгъдæг» кæнынмæ. Адæймаг раздæр цæмæйдæриддæр тыхстис, тарстис, негативон æмæ позитивон информаци райста, – æппæт уыдонæй асæрибар вæййы фынты фæрцы æмæ уый фæстиуæгæн суæгъд вæйы хъуыды-кæнынад. Ома, адæймаг йе ккойæ йæ уæззау уаргъ куыд æриса æмæ йын куыд фенцондæр уа, сæры магъз дæр афтæ сулæфы.
Фынтæ бирæ хæттыты адæймаджы ахæссынц аргъæутты хуызæн диссаджы цардмæ æмæ адæй-маджы нæ фæфæнды, цæмæй фæиртæст уа уыцы дунейæ. Цæмæй уыцы фын дæ хъуыдыйы баззайа, уый тыххæй куы райхъал уай, уæд иуцъус рæстæг ма хъуамæ базмæлай, кæннод фынимæ бастдзинад аскъуыйы. Фæлæ исты взæр фын куы уынай, куы дæ стыхсын кæна, уæд та хуыссæнæй хъæуы цырд фæгæпп кæнын, цæмæй фын сæры магъзæй «атæха» æмæ дæ нуæрттæ тагъддæр æрсабыр уой.
Ис ма ахуыргæндтæм ахæм теори дæр, ома фынты хуызы адæймаг бацæттæ вæййы алыгъуызон цардуагон ситуацитæм. Зæгъæм, фыны гæнæн ис æмæ рахауай кæцæйдæр, фæдзæгъæл уай, исчи дæ марынмæ хъава, сурой дæ фæстийæ, фембæлай тугдзых сырдтимæ æмæ афтæ дарддæр. Æппæт ахæм ситуацитæй кæд алкæуыл нæма сæмбæлы адæймаг реалон царды, уæддæр æрдз афтæ арæзт у, æмæ дæ рагацау цæттæ кæны уыцы цаумæ. Ацы миниуæг адæймаг рахæссы гуырцæй æмæ сæры магъзы вæййы программæйы хуызы. Зынгæ финаг нейробиолог Антти Ревонсуо куыд æмбарын кæны, афтæмæй адæймаг фыдæлтæй фæстæмæ тох кæны йæ цардыл, ис ын бирæ знæгтæ æмæ йæм фæзындис диссаджы миниуæг, – фынтæ уыныны рæстæджы йæхи цæттæ кæны зындзинæдтæм, сфæлтæры йæ психикæ æмæ ма фыны æгъдауæй базоны, раздæр цы нæ зыдта, ахæм цыдæртæ дæр.
Сомнологтæ æдзух уадзынц иртасæн куыстытæ æмæ æрцыдысты ахæм хатдзæгмæ, зæгъгæ адæймаг фыдфынты хай куы фæуа, уæд фыццаджыдæр нæ хъæуы тæрсын. Фыны дæм гæнæн ис æмæ æрбацæуа залиаг калм, хæйрæг, лæгмар, сырд æмæ афтæ дарддæр, – кæцытæ дæ хъавой амарынмæ. Ды æппæт амæлттæй хъавыс аирвæзынмæ æмæ куы райхъал уай, уæд дæм афтæ кæсы, ома «æгайтма». Фæлæ нæ фервæзтæ. Цалынмæ тæрсай, уæдмæ дыккаг хатт дæр æмæ дæс хатты дæр фендзынæ ахæм фын. Нæй гæнæн æмæ фыны састы бынаты баззайай, – хъуамæ дæ тасы сæрты ахизай æмæ стох кæнай де знæгтимæ, ахизай зындзинæдты сæрты. Уый тыххæй та фынæйы размæ дæхицæн ныфсытæ æвæр æмæ ахæм хъуыдыимæ бафынæй у, куыд мæлæтæй дæр нæ тæрсыс æмæ цæттæ дæ тохмæ. Де уæнгты уыцы ныфс куы бауадзай, уæд фыдфынтæ дæр фесæфдзысты.
Рагæй фæстæмæ фынтæ тынг цымыдис кæнынц адæмы, уымæн æмæ йæ не ‘мбарынц, цæмæ фæзынынц, цы нысаниуæг сын ис. Суанг ма нæ рагфыдæлтæ дæр рахатыдтой, фыны æгъдауæй сомбонæн дæр кæй ис базонæн. Уый фæстиуæгæн не хсæн фæзындис ахæмтæ, кæцытæ, ома зонынц фынтæ халын. Ныры дуджы та кæцыфæнды чин-гуыты дуканийы дæр балхæнæн ис фынтæхалæн чиныг, ома фыны фенгæ цаутæ, дзаумæттæ, ар-хæйдтытæ цы нысан кæнынц. Фæлæ ахуыргæндтæ куыд æмбарын кæнынц, афтæмæй алы гоймаг дæр у хицæн индивид, йæ хъуыдыкæнынад у æндæрхуызон æмæ йæ фынтæ дæр сты уникалон. Алкæцы адæймагæн дæр йæ фынты символты нысаниуæг хицæн кæны иннæтæй. Уымæ гæсгæ ацы чигуытæ сты æнæпайда æмæ дын, гæнæн ис, зиан дæр ракæной, мæнг прогнозтæ дзы куы саразай, уæд. Фæлтау дæхæдæг дæ хъус дар дæ фынтæм æмæ тагъд рæстæджы хицæн кæнын райдайдзынæ хорз фын æвзæрæй.
Адæймаг æдзух хъуыды кæй кæны, уый у фынтæ уыныны сæйраг аххосаг. Сфæлдыстадон куыстимæ баст чи у, йæ дарддæры цардыл чи мæт кæны, бæллицтæ кæмæ вæййы, уыдонæн сæ фылдæр хай æнæмæнг фæуынынц фынтæ. Уый та уымæн æмæ магъз фынæйæ адарддæр кæны адæймаджы хъуыдытæ.
Рагæй фæстæмæ фынтæ тынг æндавынц адæмы миддунейыл, сæ цардыл. Кæмæндæрты афтæ фæахъаз сты æмæ сæ фæрцы цæхгæр фæивта сæ цард дæр, систы номдзыд, æнтыстджын. Зæгъæм, 19-æм æнусы зынгæ немыцаг химикорганик бирæ азты дæргъы архайдта, цæмæй раиртаса бензолы малекулæты структурæ, æмæ йæ стæй фыны федта. 19-æм æнусы ма зынгæ америкæйаг механик æмæ амалиуæггæнæг Элиас Хоу фыны федта ног хуыйæн машинæйы куысты принцип. Фæстæдæр уыцы хуыйæн машинæ ссис революцион дзаума æмæ йæ æрымысæгæн та æрхаста бирæ пайда – милуангай доллартæ.
Йæ фынты фæрцы ма йæхицæн ном скодта шотландиаг поэт æмæ фыссæг Роберт Стивенсон дæр. Уымæ фæзындис ахæм миниуæг æмæ-иу фыны цы федта, уый-иу лыстæггай бахъуыды кодта. Алы æхсæв дæр-иу федта скъуыддзаг йæ романæй æмæ-иу æй райсом ныффыста, афтæмæй-иу нæ зыдта, дарддæр та цахæм уыдзæн йæ сюжет. Ахæм хуызы йын бантыст ныффыссын цалдæр романы.
Ахæм музæ ма фæзынд англисаг поэт, критик æмæ философ Сэмюэл Кольриджмæ дæр. Иу æхсæв фыны федта æнæхъæн поэмæ «Кубла Хан» æмæ йæ райдыдта фыссын. Уыцы рæстæджы йæ чидæр бахъыгдардта æмæ йын фесæфтис йæ фынимæ бастдзинад. Абоны бон дæр уыцы поэмæ кæронмæ фыст нæу.
ДЖИОТЫ Александр
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.