Йе сгуыхтдзинадæй дунейы дисы бафтыдта

Юри Гагарины райгуырдыл сæххæст 85 азы

Юри  Гагарин у дунейы фыццаг космонавт, кæцыйы биографиимæ, æвæццæгæн, зонгæ у алчидæр. Тæхæг-космонавт ссис легендæ æрмæст Советон Цæдисы адæмæн нæ, фæлæ дунейы дæр.  Юри Алексейы фырт байгом кодта ног дуг космос иртасыны æмæ ссис советон зонад æмæ авиацийы рæзты символ.

9-æм марты дунейы фыццаг космонавт Юри Гагариныл сæххæст уыдаид 85 азы. Йæ диссаджы атахтмæ йын кастысты æнæхъæн дунейы. Абон дæр ацы адæймаджы популярондзинадимæ никæйы ис абарæн. Иу бакастæй афтæ зыны цыма уыцы сгуыхтдзинад саразын йæ къухты æнцонтæй батфыд, уырдыгæй  орбитæйæ адæммæ йæ диссаджы рухстауæг мидбылхудт æрвитгæйæ. Æрмæстдæр стæм адæймæгтæ зыдтой куыд тынг зынтæй æфтыд йæ къухты, уыцы зындгонд мидбылхудт.. Уæрæсейы дæр æмæ фæсарæнты дæр Гагарины нымайынц 20-æм æнусы иууыл зындгонддæр гоймæгтæй иуыл.

ГАГАРИНЫ БИОГРАФИЙÆ

Юри  Алексейы фырт Гагарин райгуырд 1934 азы 9 марты. Смоленскы областы Клушинойы хъæуы. Бинонтæн уыд æртыккаг  сывæллон. Йæ сабибонтæ арвыста  сабыр æмæ хъæлдзæгæй. 6 аздзыдæй уый бацыд скъоламæ, фæлæ йæ бон ссис æрмæстдæр фыццаг кълас фæуын. Уæдмæ райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст. Немыцаг тыхæйисджытæ бацыдысты Клушинойы онг дæр. Германы æфсæдтæ Гагаринты бинонты кæй расырдтой сæ хæдзарæй æмæ иу аз æмæ æрдæгæй фылдæр æхсæз адæймагæй цардысты чысыл зæххын хæдзары. Йæ хистæр æфсымæр æмæ йын хойы немыцæгтæ атардтой афтæхуыйнæг «куысты лагерь»-мæ, кæцы уыд Герман æмæ Польшæйы арæныл.

1943 азы Клушинойы ссæрибар кодтой æмæ хæсты фæстæ Гагаринты бинонтæ ацыдысты Гжатскмæ, цыран Юри йæ ахуыр адарддæр кодта. Уый уыд тынг курдиатджын лæппу, архайдта архайды бирæ хуызтæй, музыкæйæ райдайгæйæ æмæ нывтæ исынæй фæугæйæ. 6 кълас каст фæуыны фæстæ ацыд Мæскуымæ.

ФЫЦЦАГ ХАТТ БАЗОНГÆ АРВИМÆ

1951 азы та лæппу рацыд Саратовмæ, цыран ахуыр кодта индустриалон техникумы. Ахуыры рæстæджы фыццаг хатт базонгæ арвимæ дæр. 1954 азы Гагарин бахауд авиауарзджыты клубмæ, цыран докладтæ кастысты космонавтикæйы бындурæвæрджытæ, уыцы нымæцы Циолковский дæр. Ахуыры фæстæ йæм æрсидтысты æфсæддон службæмæ Оренбурджы æфсæддон авиацион ахуыргæнæндонмæ. Курсант Гагарин æнцонтæй æххæст кодта цыфæнды хæслæвæрд дæр. 1957 азы каст фæцис ахуыргæнæндон æмæ службæ кæнын райдыдта Мурманскы областы.

ÆВЗАРЫН РАЙДЫДТОЙ ФИДÆНЫ КОСМОНАВТТЫ

Уæдмæ Советон Цæдисы æфсæддон-уæлдæфон тыхтæ райдыдтой фидæны космонавтты æвзарын æмæ цæттæ кæнын. Психологтæ сæ хъусдард аздæхтой Гагарины характеры цалдæр миниуæгмæ. Уæлахизмæ фæндондзинад, æппынæдзух йæ тыхтыл æууæндын, сыгъдæг у уд æмæ буарæй. 1960 азы 11 январы Æфсæддон-уæлдæфон тыхты сæйраг командæгæнæг Константин Вершинины бардзырдæй организаци æрцыд специалон æфсæддон хай, кæцыйы хæс уыд космонавтты бацæттæ кæнын. Гагарин дæр Вершинины барамындæй хаст æрцыд космонавтты кандидатты къордмæ.

Юри  Гагарин уыд реактивон куынæггæнæг авиацийы тæхджытæй иу, кæцытæ претензи кодтой космосы фыццаг адæймаг суæвынмæ. Сæйраг претенденттæн дзуапп чи дæтта, уыцы домæнты нымæцы уыдысты тагъд реакци, хорз физикон цæттæдзинад, 25-30 азы кар, афтæ ма йæ бæрзæнд 170 сантиметрæй фылдæр ма хъуамæ уыдаид æмæ йæ уæз та – 72 килограммæй. Кæройнаг хатдзæджы æвзæрст æрцыд Юрий Гагарин.

ФЫЦЦАГ АТАХТ КОСМОСМÆ

1961 азы 12 апрелы Мæскуыйы рæстæгмæ гæсгæ 09:07 сахатыл космодром «Байконур»-æй атахт нау «Восток» пилот-космонавт Юри  Гагаринимæ, кæцыйæн йæ фæсномыг уыд «Кедр». Стартмæ йын командæ куы радтой, уæд Гагарин загъта зындгонд чи ссис, уыцы фразæ: «Поехали». Орбитæйы Гагарин ауагъта хуымæтæджы эксперименттæ: нуæзта, хордта, къарандасæй фыста. Æппæт йе ‘нкъарæнтæ æмæ тæлмæнтæ уый фыста бортон магнитофоныл. Атахты онг бæрæг нæма уыд, космосы адæймаг  йæхи куыд дардзæн, уый.

Нау зæхмæ цыд баллистикон траекторимæ гæсгæ. Зæххы алыварс иу æрзылд сæххæст кæнгæйæ, 108 минуты космосы фæуыны фæстæ, нау фæцис йæ атахт. Уромæн системæйы къуыхцыйы аххосæй, Гагарин планмæ гæсгæ не рбадт Сталинградæй 110 километры æддæдæр, фæлæ Энгельсмæ æввахс Смелковайы хъæуы районы. Космонавтыл фыццаг чи сæмбæлд, уыдон уыдысты бынæттон хъæдгæсы цардæмбал Анна Тахтарова æмæ йе ‘хсæзаздзыд хъæбулы хъæбул Рита. Уæдмæ уырдæм æрбацыдысты дивизионы æфсæд-донтæ æмæ бынæттон колхозонтæ. Æфсæддонты иу хай Гагарины аласта æфсæддон хаймæ æмæ уырдыгæй Гагарин рапорт радта дивизийы командирæн: «Курæг дæ дæн, цæмæй фехъусын кæнай æфсæддон-уæлдæфон тыхты сæйраг командæгæнæгæн мæ хæс кæй сæххæст кодтон, уый тыххæй. Мæхи æнкъарын хорз. Гагарин». Уый фæстæ та йыл фыццаг фембæлд не ‘мзæххон Гасситы Ахмæт.

ССИС ИУУЫЛ ЗЫНДГОНДДÆР АДÆЙМАГ ДУНЕЙЫ

Фыццаг космонавт ссис иууыл зындгонддæр адæймаг дунейы. Уый бабæрæг кодта дунейы 30 бæстæйæ фылдæр. Индимæ æрцæугæйæ, Гагариныл æмбæлдысты мингай адæймæгтæ. Дæс бонмæ официалонæй раныхас кодта 50 хатты,  æнæофиицалон раныхстæ йын уыдысты ноджы фылдæр. Алыран дæр æй хъуыд ныхас кæнын, къухтæ исын, мидбылты худын. Бомбейы фæзуаты æрæмбырд сты 500 мин адæймаджы. Уый æрмæст Индийы æмæ иннæ бæстæты дæр уыд афтæ.

ФÆСТАГ АТАХТ

Космосæй æртæхгæйæ, Юри Гагарин йæ фыццаг интервьюйы дзырдта: «Мæн фæнды мæ цард, мæ куыст, мæ хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ ног зонадæн снывонд кæнын, кæцы архайы космикон тыгъдад бацахсыныл. Мæн фæнды Венерæмæ атæхын, Марс фенын». Уый нæ фæндыд, йæ къухты цы стыр æнтыст бафтыд, ууыл æрлæууын, йæхи цæттæ кодта ног атахтытæм, фæлæ… Фæлæ 1968 азы 27 марты трагиконæй фæмард хæдтæхæгыл тренировкæйон атахт æххæст кæныны рæстæджы…

ДЖИОТЫ Екатеринæ