Цы номæй йæм бадзурæм?..

Бирæ быцæуаг фарстатæ ис нырма дæр нæ историйы, бæлвырддæр зæгъгæйæ – нæ царды. Уыцы быцæуаг фарстатæй иу у, иронау чи нæ фыста æмæ фыссы, туг æмæ стæгæй ирон чи у, фæлæ литературон куыст æндæр æвзагыл чи кæны, уыдоны ирон фысджытæ хонæм æви нæ… Æмæ куыд нæ царды алы къабазы, афтæ ацы къабазы дæр иу хъуыдымæ нæма æрцыдыстæм, алчи дæр фидар хæцы йæхи позицийыл, алчи дæр йæхи растыл нымайы. Фæлæ цы фæкæнæм уыцы адæмы, дзырдтаг нын кæй цард æмæ сфæлдыстад ссис? Цы фæкæнæм Гæздæнты Гайтойы, кæцы иронау нæ фыста, фæлæ йæ дунейы бирæ бæстæтæ æмæ адæмтæ нымайынц стыр фыссæгыл?.. Цы номæй йæм бадзурæм, нæхицæн æй хионыл нымайæм æви æцæгæлоныл?.. Ма уæм сæрыстыр уымæй, ирон кæй уыд, ма йæ зонæм, ма йæ ахуыр кæнæм, ма йæ уарзын кæнæм нæ кæстæртæн?..

Цалдæр азы размæ Цæгат Ирыстоны рацыд чиныг. Йæ автор – зындгонд америкæйаг ахуыргонд, Массачусетсы университеты (АИШ) профессор, славист Ласло Диенеш. Чиныг фыст у не ‘мзæххон, зындгонд фыссæг Гæздæнты Гайтойы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй. Рагæй фæстæмæ махмæ афтæ нымадтой, цыма Советон Цæдисы нæй уырыссаг эмиграци, нæй уырыссаг эмигрантон литературæ фæсарæнты. Кæд ис, уæд та нæу литературæиртасджыты ныхасы аккаг. Æмæ уæд ацы хъуыддагыл райдыдтой кусын эмигранттæ сæхæдæг: историктæ, библиографтæ, литературæиртасджытæ. Ласло Диенеш йæ царды фылдæр хай снывонд кодта уырыссаг эмигрантон литературæ ахуыр кæнынæн. 1982 азы Мюнхены англисаг æвзагыл рацыд йæ зонадон куыст «Русская литература в эмиграции. Жизнь и творчество Гайто Газданова». Монографи ратæлмац кæ-ныны бар авторæй ракуырдта æмæ контракт бафыста гуманитарон иртæстыты институты раздæры директор Таболты Солтан (1992 азы). Л. Диенешы размæ Гайтойы кой биноныгæй ничи ма кодта, йе сфæлдыстад æмæ йын йæ царды хабæрттæ ничи раиртæста. Гæздæнты Гайтойæн фыссæджы курдиат Хуыцауæй лæвæрд уыди. Роман Гулы загъдау, уый: «Унес Россию на подошвах своих башмаков, сохранив ее навеки в своем сердце».

«Гайто Газданов, – Ласло Диенешмæ гæсгæ, – это крупный художник, блистательный стилист, искусный новатор, мастерство которого нашло свое выражение не только в стилевых особенностях его прозы, но и в выборе литературных тем и средств их раскрытия. Это действительно современный писатель XX века – в том смысле, который придается данному понятию на Западе, – а его произведения безусловно заслуживают и особого внимания и возвращения к читателю».

Уырыссаг æвзагыл Л. Диенешы чиныг арæзт у разныхасæй æмæ цыппар хайæ. Цыбыр разныхасы чиныджы автор дæтты дзуапп фарстæн: цæмæн равзæрста йæ монографийы предметæн Гæздæны фырты цард æмæ сфæлдыстад, цæмæн ис ахæм композицион арæзт йæ чиныгæн.

Фыццаг хай хуыйны «История жизни» (автопортрет писателя, написанный критиком). Ис дзы фыссæджы биографион æрмæг. Уый у уырыссаг литературæйы Гайтойы фыццаг биографи. Иртасæг спайда кодта алыхуызон фæрæзтæй (Гайтойы усы, хиуæтты æмæ зонгæты ныхæстæй, фыссæджы архивæй æмæ фæсарæйнаг Уæрæсейы фысджыты æмæ литературон критикты мысинæгтæй). Фæлæ Ласло Диенеш йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй, биографи фысгæйæ, йæ зæрдыл дардта Гайтойы уацмыстæ дæр. Уымæн æмæ сæ цалдæр архивон æрмæгимæ куы абарста, уæд раиртæста, йæ прозæ автобиографион кæй у, уый. Ахæм хуызы фыст биографиимæ, кæй зæгъын æй хъæуы, ирон чиныгкæсæг æппындæр зонгæ нæу, уымæ гæсгæ монографийы фыццаг хай тынг цымыдисаг у.

Л. Диенеш æргом кæны Гайтойы тыхст цард эмиграцийы азты (суанг ма таксийы шофырæй дæр куыста), дыккаг дунеон хæсты рæстæг цы гæнæг уыди, радио «Свобода»-йы куы куыста, уыдæттæ. Уæддæр Гайтойы биографи автор æххæстыл нæ нымайы, уымæн æмæ у тынг хъæздыг: «как „автобиография“ она весьма далека от завершения».

«В прозе Газданова достаточно хорошо представлены сведения, относящиеся главным образом к его детству и, в особенности, к юности, вплоть до зрелого возраста. С годами писатель вновь и вновь обращается к событиям своей юности, так что о второй, более продолжительной, но „менее важной“ его жизни, мы располагаем очень немногими сведениями; когда же они в его прозе отсутствуют вовсе, мы вынуждены использовать информацию из других источников», – фыссы америкæйаг ахуыргонд Гæздæнты Гайтойы биографи ныффыссыны методы тыххæй, Л. Диенеш цы æрмæг æрæмбырд кодта, уыдон Уæрæсейы иртасджытæн-филологтæн зын ссарæн уыдаиккой, уымæн æмæ сæ ахуыргонд агуырдта йæхæдæг Францы, Германы, Турчы, Болгарийы æмæ Аме-ричы.

Дыккаг хай – «Литературная жизнь и произведения»-йы дзырд цæуы Гайтойы сфæлдыстадон куыстыл. Ам Л. Диенеш махæн гом кæны Гайтойы сфæлдыстадон лаборатори, æмæ нæ разы уынæм фыссæг Гæздæнты Гайтойы – 38 радзырды æмæ 9 романы авторы.

Эмиграцийы критиктæ цавæр аргъ скодтой прозаикы уацмыстæн, уый тыххæй дæр базонæн ис чиныджы ацы хайы. Иу нæу сæ цæстæнгас М. Осоргинæн, Г. Адамовичæн, С. Савельевæн, В. Ходасевичæн, М. Слонимæн. Гайтойы романтæ расайынц быцæутæ, фæлæ фыссæг эмиграцийы фысджытæй æппæты кур-диатджындæр кæй у, уыцы хатдзæгмæ æрцæуынц критиктæ иууылдæр.

Гайтойы радзырдтæ æмæ романтæ расайдтой бирæ алыхуызон хъуыдытæ Гайтойы рæстæджы литературон критикты ‘хсæн. Л Диенеш æнæхъуаджы не здахы стыр æргом Гайтойы уацмысты критиктæ  Г.Адамович, М. Слоним, В. Вейдле, В. Ходасевич æмæ иннæты ныхæстæм.

Фылдæр хæттыты-иу Гайтойы литературон ныхмæлæуджытæ раст нæ уыдысты, не ‘мбæрстой, нæ-иу раиртæстой Гайтойы прозæйы мидис. Гайто та, Юрий Иваск (фæсарæйнаг уырыссаг фыссæг æмæ критик) куыд зæгъы, уымæ гæсгæ: «…оставался реалистом, но на свой „газдановский лад“».

Гайтойы сфæлдыстадæн аргъ кæнгæйæ, А Диенеш йæхæдæг бафиппайдта: йæ уацмыстæ дзаг сты æнкъарæнты хуымæтæг æмæ вазыгджын конфликттæй, бæллицтæ æмæ зæрдæдарæнтæй, амонд æмæ мастæй, «уды змæлдæй», адæймаджы хъысмæтыл рисæй. Æрмæст йæ сæргонды метафорæ «балц» (путешествие) дæр ахæсгæ у адæймаджы хъысмæтмæ, адæймаджы цардмæ: балц авдæнæй ингæнмæ, кæнæ иу бæстæйæ иннæмæ, кæнæ зæрдæйы иу хъыгæй иннæмæ.

Диенеш архайы Гайтойы сфæлдыстадон метод æмæ эстетикæмæ дæгъæл ссарыныл.

Фыссæджы сфæлдыстадыл тынг бандæвтой дыууæ сæйраг хъуыддаджы: «Первое – влияние того разрушительного духовного опыта, который обрекает человека на одиночество в этом «гуманном» мире, и единственным смыслом его жизни при этом становится тот, который он сам ей навязывает. «Второе – природная склонность Газданова к чувственному восприятию мира, корни которого также могут гнездиться в открытии для себя ограниченности и недостаточности разума».

Радзырдтæ æмæ романтæ анализ кæнгæйæ, ахуыргонд архайы, цæмæй раиртаса фыссæджы поэтикæйы бындурон фарстытæ: цæмæн фыста Гайто йæ уацмыстæ, куыд æй ныв кодта йæ характертæ. Л Диенеш архайы иу ахсджиаг фарстæн дзуапп радтыныл: цы у царды нысан?

Диенешы чиныджы цыппæрæм хай – «Краткая библиография произведений Гайто Газданова и посвященных писателю исследований». Ацы хайы ис Гайтойы фæсарæнты фыст уацмысты æмæ фыссæджы тыххæй критикон уацты номхыгъд (æдæппæт сты 258).

Ацы куыстыты бындурыл фыст æрцыд Ласло Диенешы чиныг «Библиография произведений Гайто Газданова» – рацыди 1982 азы францаг æвзагыл Парижы Славистикæйы Институты.

Л. Диенеш æрмæст чиныг нæ ныффыста Гайтойы тыххæй, фæлæ ма скодта азфыст Фæсарæйнаг Уæрæсейы литературон æмæ культурон цардыл.

Цæмæдæр гæсгæ англисаг æвзагыл рауагъд чиныгæй æппæрст æрцыди фыццаг хай: «Русская литература в эмиграции».

Егъау куыст бакодта ацы хъуыддагыл Л. Диенеш. Йæхæдæг афтæ фыссы: «…большинство критических статей было опубликовано в газетах и, стало быть, доступ к ним затруднен». Æмæ кæд европæйаг публи-кацитæ фæсарæйнаг чиныгкæсджытæн зын сгарæн сты, уæд ма цы зæгъæм уæрæсейæгтæй та?

Л. Диенешы чиныг куы кæсай, уæд дзы алы рæнхъы дæр хъуысы уарзондзинад Гайтомæ. Фыссæджы аивадон дзырдыл хъуыды кæнгæйæ, чиныджы автор æрцæуы ахæм хатдзæгмæ – Гайтойы сусæгдзинад райхалын никæй бон бауыдзæн. Фæлæ æцæг аивад у сусæгдзинад, æмæ йæ мах дæр уый тыххæй уарзæм.

«Ацы проблемæтыл дзурын афон уæд уыдзæн, Гæздæны фырты уацмыстæ Набоковы уацмысты фарсмæ æвæрд куы æрцæуой, Гайто куы æрцæуа æвæрд Пастернак, Гофман, Гельдерлины фарсмæ, куы йæ бахæссой литературæйы историмæ, куы йыл ныффыссой иртасæн куыстытæ литературон критиктæ», – фыссы Л. Диенеш.

Чи æнхъæл уыдис, æмæ æвдай азæй фылдæр адæмæй æмбæхст цы фыссæг уыд, уый уацмыстæ мах абон кæсдзыстæм æмæ нын æххуыс уыдзысты цæрынæн, кусынæн æмæ нæ абоны уæззау уавæртæ хуыздæр æмбарынæн…