Бибылты Анатоли: «УÆРÆСЕЙАГ ИНВЕСТОРТЫ ХАЙБАВÆРД ХЪАХЪХЪÆД ЦÆУЫ ЗАКЪОНÆЙ»

Хуссар Ирыстоны делегаци, Президент Бибылты Анатолийы сæргълæудæй, ацы бонты хайад райста Петербурджы æхсæнадæмон экономикон форумы, цыран фембæлд Уæрæсейы регионты къухдариуæггæнджытимæ æмæ потенциалон инвестортимæ. Республикæ йе стратегион æмцæдисон – Уæрæсейы Федерацийы æххуысæй фæстаг азты рæзын кæны йæ экономикæ, кæцы ныппырх Гуырдзыстонимæ хæсты азты рæстæджы.

 Бибылты Анатоли форумы фæзуатыл ТАСС-æн интервьюйы  радзырдта, цæмæн у æдас æмæ пайда Хуссар Ирыстоны экономикæмæ инвестицитæ хæссын, Уæрæсейы Федерациимæ ахастытæ куыд рæзынц экономикæ æмæ æдасдзинады фадыджы, кæд бакондæуыдзæн республикæйы минæварад Сирийы æмæ кæд уыдзæн бæрæг радон президентон æвзæрстыты йæ хайадист.

– Республикæйæн цы плæнттæ ис форумы? Плангонд дын цахæм сразыдзинæдтæ æмæ фембæлдтытæ ис?

– Плæнттæ стыр сты. Серьезон делегацитæ æрцыдысты. Æз фембæлдзынæн Уæрæсейы Федерацийы регионты иу къорд къухдариуæггæнджытимæ. Семæ ныхас кæнгæйæ, сын фыццаг рады мах хъуамæ фенын кæнæм  Хуссар Ирыстоны хæрзвадатдзинад. Радзурæм сын, абоны бон республикæмæ кæй цæуынц инвестортæ, сæрмагондæй та, сæнгуысты, фæткъуыйы дыргъдæтты æмæ æндæр здæхтыты фæдыл. Мах фæнды фенын сын кæнæм æмæ семæ бадзурæм кæрæдзимæ делегацитæ æрвитыны фæдыл, Республикæ Хуссар Ирыстоны инвестицион хæрзвадатдзинад сахуыр кæныны тыххæй, абоны бон Уæрæсейы Федерацийы Экономикон рæзты министрадимæ  иумæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны экономикон рæзты тыххæй бæрæг программæ саразын кæй фæнд кæнæм, уый бахынцгæйæ.

Ацы фарстмæ махæрдыгæй фарс дæр æмæ Уæрæсейы Федерацийæ нæ коллегæты æрдыгæй дæр стыр хъусдард здæхт цæуы. Æз афтæ хъуыды кæнын, æмæ махæн цыбыр рæстæгмæ нæ бон бауыдзæн республикæйы экономикон рæзты тыххæй бæрæг плæнттыл бакусын. Уыцы здæхты  стыр куыст цæуы, фæнды мæ, цæмæй уымæ бацымыдис кæной къорд регионы æмæ уыцы здæхты иумæ бакусой.

– Ды загътай, зæгъгæ, реализаци цæуынц сæнгуыстады, фæткъуыйы дыргъдæтты фæдыл проекттæ. Радзур ма лæмбынæгдæр уыдоны тыххæй.

– Зæгъæм, «Южный сад»-ы инвестор дыргъдон ныссагъта 50 гектары, æдæппæт хъуамæ ныссадза 500 гектары. Ацы аз компани цы 40 гектары ныссагъта, уымæ ноджы  хъуамæ бафтауа. Бæлвырддæрæй  та, азы кæронмæ  ацы фирмæ республикæмæ инвестицитæ æрбахаста 200 милуан сомы бæрц. Серьезон бавæрдтытæ ис «Иронсан»-ы сæнаразæнæн. Ивгъуыд аз ацы куыстуатæй Уæрæсемæ экспортмæ æрвыст æрцыд 200 мин  тонны алыгъуызон сорт сæнтæ. Куыстуат уал ныссагъта 15 гектары сæндæттæ æмæ дарддæр дæр  фæнд кæны  50 гектары бæрц ныссадзын.

2008 азы фæстæ республикæмæ  æрбацыд  инвестор «БТК-4», кæцы абон æнтыстджынæй кусы Хуссар Ирыстоны, æз афтæ хъуыды кæнын, æмæ  уый у ирддæр цæвиттонтæй сæ иу, цæмæй инвестор ма тæрса, ныфсджын уа инвестицитæм æмæ базæйон закъæттæм ахасты, кæцыты руаджы цæуынц хъахъхъæд.

Æппæт уыдæттæ ууыл дзурæг сты, æмæ республикæ цымыдисон у бирæтæн, ис ахæм инвестортæ, кæцыты цымыдис кæны Хуссар Ирыстонмæ бацæуын. Хъалонты закъондæттынады дæр æмæ Хуссар Ирыстоны æнæхъæн закъондæттынады дæр, мах æппæтдæр сарæзтам, цæмæй инвестортæ æрбацæуой Хуссар Ирыстонмæ æмæ ма тæрсой сæ инвестицитæн. Гæнæнуæвæг инвестортимæ бадзырдты рæстæджы махæн уый у иууыл сæйрагдæр фактор.

– Æрæджы фехъусын чындæуыд, зæгъгæ, Хуссар Ирыстонæн Уæрæсейы æххуысы Инвестпрограммæ адарддæр уыдзæн. Приоритеттæ дзы цы хуызы æвæрд æрцæудзæн, цы объекттæ йæм хъуамæ бахæссат?

– Ныртæккæ куыст цæуы  реалон программæ Хуссар Ирыстоны экономикон рæзты тыххæй. Республикæ аграрон кæй у, уымæ гæсгæ приоритетон у экономикæйы аграрон секторы рæзт. Æнæдызæрдыгæй, дзырд цæуы сæудæджерадон кондады фадæттыл. Ацы фарстыл нырма уынаффæ цæуы кæцыдæр конкретон здæхты. Ноджыдæр ма йæ иу хатт банысан кæндзынæн, приоритетон у АПК, уыцы здæхты ныридæгæн арæзт æрцыд ахадæн къахдзæфтæ.

Мах бамбæрстой Уæрæсейы Федерацийы Хъæууон хæдзарады министрады. Баххуыс нын чындæуыд хъæуонхæдзарадон техникæ самал кæныны хъуыддаджы. Нæ фермертæ бангæй райстой кредиттæ æмæ дзы балхæдтой техникæ 65 милуан сомæй фылдæры аргъæй. Техникæйы цалдæр иуæджы ныридæгæн цæттæ сты æрвитынмæ.

– Хъæууон хæдзарады цахæм хуызы приоритеттæ ис?

– Хуссар Ирыстон кæддæриддæр зындгонд уыд фæткъуыйы дыргъдæттæй, сæндæттæй, æмæ уыцы здæхт уыдзæн сæйраг. Перспективæтæ ис гагадыргъты фæдыл дæр.

– Уæрæсейы Федерациимæ æмгуысткæнынады иу фарс та у æдасдзинады иууон контур сфидар кæнын. Фæнд кæнут хæстон техникæ сног кæнын, æлхæнын?

– Мах рагæй дзурæм, Уæрæсейы Федерациимæ æдасдзинады иууон контур  ныридæгæн арæзт у æмæ кусы. Уæрæсейы æрдыгæй дæр æмæ Хуссар Ирыстоны æрдыгæй дæр, фактон æгъдауæй, æххæст æрцыдысты æппæт хæслæвæрдтæ дæр, кæцытæ нысан сты, 2015 азы къухтæ кæуыл æрфыстæуыд, Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй, уыцы бадзырды. Кæй зæгъын æй хъæуы, техникæ æмæ хæцæнгæрзты модернизаци æнæмæнгæй дæр хъæуы, уыцы здæхты куыст цæуы. Уæрæсейы Федерацийы Хъахъхъæнынады министрадимæ нын сразыдзинад ис хæстон техникæ, кадртæ цæттæ кæнын æмæ æндæр фарстаты баххуыс кæныны тыххæй.

Кæй зæгъын æй хъæуы, æппæт уыдæттæ реализаци цæудзысты, уымæн æмæ бадзырды лæмбынæг фыст ис, зæгъгæ, иу фарсмæ бабырст у иннæ фарсмæ бабырсты факт. Уымæ гæсгæ, техникæйы æмæ хæцæнгæрзты фæдыл уыцы фадæттæ махæн иугъуызон сты. Æмбæрстгонд  у уый, æмæ астæуккаг дæрддзæджы ракетæтæ мах не ‘вæрдзыстæм, фæлæ цæмæй бадзырдтæ бæрзонд æмвæзадыл дарæм, кæцытæ хъæуынц æдасдзинады иууон контуры, уый тыххæй цыдæриддæр хъæуы, уый æххæст цæуы æмæ рæздзæн.

– Фæстаг рæстæджы Хуссар Ирыстоны иу æмæ дыууæ хатты нæ катай кодтой, гуырдзиаг беспилотниктæ  республикæйы территоримæ кæй æрбатæхынц, уый фæдыл. Уæрæсейаг фарсимæ бадзырдтæ нæ цæуы ПВО-йы системæ сфидар кæныны тыххæй, цæмæй гуырдзиæгты дронтæ мауал тæхой, уый тыххæй?

– Бæрæг у,  фæстаг рæстæджы Хуссар Ирыстоны арæнмæ æввахс беспилотникты нымæц фæфылдæр. Абоны бон нæм æппæт амæлттæ дæр ис арæны сæрты беспилотникты ма æрбауадзынæн. Цавæрдæр  æртхъирæнтæ, кæнæ Хæххон Хъарабахы конфликты  æнгæс гæнæнуæвæг цаутæ рапарахат кæнын махмæ нæй гæнæн, уымæн æмæ нæм ис, беспилотникты ныхмæ цæмæй тох кæнæм, уый. Æмæ уыдон (системæтæ) сты эффективон.

– Абон бирæ дзырдæуы историон ивгъуыдыл æмæ историон бынты бахъахъхъæныныл. Зындгонд куыд у, афтæмæй Хуссар Ирыстон хъæздыг у æппæт историон дугты историон цыртдзæвæнтæй. Сæ бахъахъхъæныны тыххæй цахæм къахдзæфтæ цæуы арæзт æмæ уыцы фарст исты хуызы нысан æрцæудзæн ног Инвестпрограммæйы?

– Абоны бон республикæйы къухдариуæгады раз цы хæслæвæрдтæ ис, уыдонæй  иууыл сæйрагдæр у, Хуссар Ирыстоны цы фыццаградон фарстатæ ис, уыдон сæхгæнын.

Фыццаг рады сты социалон характеры фарстатæ. Иннæрдыгæй та, мах уыцы фарстыл уынаффæ кодтам нæ уæрæсейаг коллегæтимæ, æмæ куыдфæндыйæ дæр нæ историон бынтæ, историон цыртдзæвæнтæ æрмæст хъахъхъæд не ‘рцæудзысты, фæлæ  æндидзыд дæр æрцæудзысты: историон бæстыхæйттæ – аргъуантæ, моладзандонтæ, мыггæгты мæсгуытæ. Мах уыцы фарстыл уынаффæ кодтам æмæ цыбыр перспективæйы бацæттæ кæндзыстæм документтæ, цæмæй сæм æркæсой æмæ нæ фадæттæ аздахой историон бынты рæзтмæ æмæ бахъахъхъæныны ‘рдæм.

– Развæлгъау банымадмæ гæсгæ, цас бахъæудзæн финансон фæрæзтæ историон бынты бахъахъхъæнынæн?

– Кæй зæгъын æй хъæуы, уый тынг зынаргъ хъуыддаг у. Бамбарын æй хъæуы, уыцы историон бынты иууыл иумæ сæндидзын кæныныл нæ фæтых уыдзыстæм, нæ сæ среставраци кæндзыстæм, фæткмæ сæ не ‘ркæндзыстæм, уый тыххæй мах хъуамæ сбæрæг кæнæм хицæнтæй алы бæстыхайы, арæзтады, алкæцы хъахъхъæнæн мæсыгы фæдыл приоритеттæ.

Хъахъхъæнæн мæсгуытыл куы дзурæм, уæд приоритет сты горæт Цхинвалмæ æрбацæуæнтæ, цыран адæм хъуамæ феной, ахæм мæсгуыты системæ куыд куыста. Иууыл сæйрагдæр мæсыг йæхæдæг нæу, фæлæ – æнæхъæн комы иннæ мæсгуытимæ уыцы мæсыгы бастдзинад. Турист хъуамæ æмбара, ахæм арæзтад ам цæмæн хъæуы. Махмæ бирæ ис XIII–XIV æнусты моладзандонтæ, уыдоны дæр хъæудзæн фæткмæ æркæнын. Финансон фæрæзты дæр бахъæудзæн сбæрæг кæнын, куыддæриддæр уыдон сахуыр кæнæм æмæ приоритеттæ сæвæрæм, афтæ.

– Бæрæг куыд у, афтæмæй республикæйы тынг актуалон у цæрæнуаты фарст. Æвæц-цæгæн, бирæбæрцæй уый баст у, ипотекæйы кредиттæ кæй нæй, уыимæ. Уыцы механизм кæд скусдзæн Хуссар Ирыстоны?

– Серьезон фарстæй баззад цæрджыты цæрæнуатæй сифтонг кæнын. Уыцы-иу рæстæджы мæ бон у банысан кæнын уый, æмæ Хуссар Ирыстоны абон бирæ арæзт цæуы социалон цæрæнуат Инвестицион программæйы фæлгæтты Уæрæсейы Федерацийы æххуысы руаджы. Фæлæ уыцы рæстæджы, ипотекæйы, кæнæ æндæр механизмты руаджы цæрæнуат райсыны домындзинад не ‘хсæнадмæ ис уæддæр.

Уæрæсейы цы ипотекæ архайы, уый «халдих» саразын эффективон у, фæлæ йæ нæ бон нæу саразын, уымæн æмæ, цæмæй кредиттæ дæттой,  нæ бангтæн уыцы фадæттæ нæй. Æмæ мах сфæнд кодтам проблемæ чысыл æндæгъуызон аскъуыддзаг кæнын, республикæйы цы уавæр ис, уымæ гæсгæ, æмæ афтæ хъуамæ саразæм, цæмæй адæймаг фатер райса æххуырсты фæстагмæ йæ балхæныны фадатимæ. Фактон æгъдауæй уый дæр ипотекæ у, фæлæ йæ механизм чысыл æндæргъуызон у. Уый тыххæй сарæзтæуыд закъоны проект, уый тыххæй æз дзырдтон 2020 азы Ныстуаны, фæлæ куыд æндæр рæтты, афтæ мах дæр бахъыгдардта каронавирусы пандеми. Абон закъоны проект цæттæ у æмæ ис æмбæлон структурæты æруынаффæ кæнынмæ. Мæ бахæсмæ гæсгæ, процедурæтæ фæуыдзысты июны. Уый фæстæ æрвыст æрцæудзæн Парламентмæ. Уæдæ адæмæн равзарыны фадат уыдзæн: рады лæудзысты цæрæнуат кæддæр райсынмæ (фидæны), кæнæ та, кæд сын уый фадат ис, уæд спайда кæндзысты  ипотекæйæ æмæ сын уыдзæн цæрæнуат. Цæмæй йын цæрæнуат уа,  уый тыххæй уыцы фадатæй спайда кæнын алкæмæн дæр йæ бон у.

– Бæстыхай аразæг дæтдзæн фатерты æххуырсты?

– Æххуырсты йæ дæтдзысты, хæдзæрттæ кæм арæзт цæудзысты, уыцы горæттæ æмæ районты администрацитæ, уымæн æмæ махмæ хæдзæртты хицау аразæг нæу, фæлæ паддзахад.

– Абон Сириимæ ахастытæ куыд рæзынц, цыран бынтон æрæджы уыдысты президентон æвзæрстытæ? Уыцы бæстæимæ уын истыгъуызон иумиаг экономикон проекттæ ис? Кæд фæнд цæуы Сирийы Хуссар Ирыстоны минæварад бакæнын?

– Мах Сириимæ ахастыты рæзын кæнæм. Ацы бæстæйы æрæджы уыдысты президентон æвзæрстытæ. Уырдæм ацыд нæ делегаци Парламенты Сæрдары сæргълæудæй. Делегаци фембæлд æмбæлон политикон тыхтимæ, сириаг парти «Баас»-ы минæвæрттимæ, депутаттимæ. Уыдон сбæрæг кодтой къорд фарстайы, кæцыты хъæуы аскъуыддзаг кæнын æнгомдæр æмархайды тыххæй.  Иууыл сæйрагдæр та уый у, æмæ уынаффæ кодтой Сириаг Арабаг Республикæйы территорийыл Республикæ Хуссар Ирыстоны минæварад бакæныны фарстыл. Мах ныридæгæн кусæм уыцы фарстыл, уырны мæ ацы аз бакондæуыдзæн минæварад æмæ хуссарирыстойнаг дипломатон мисси кусын райдайдзæн Сирийы.

– Сирийы минæварады бакондæн цы эффект  уыдзæн?

– Цæмæй оперативондæрæй скъуыддзаг цæуой экономикон, культурон æмæ æндæр фарстатæ, рæзой бастдзинæдтæ, уый тыххæй хъæуы цыбыр фæндаг. Æз афтæ нымайын, æмæ Минæварады баконд у уыцы фактор, кæцы нын фадат ратдзæн уыцы хæслæвæрдтæ оперативондæрæй скъуыддзаг кæнынæн.

– Хуссар Ирыстонмæ Сирийы президент Башар Асады æрцыдмæ ис æнхъæлмæ кæ-сæн? Æмæ кæд уыдзæн уый?

– Господин Башар Асады æз фæхуыдтон, фæлæ йæ тынг хорз æмбарæм,  Сирийы цы уавæр ис, уый. Уырны мæ, куыддæриддæр ын фадат фæуа, афтæ æрцæудзæн Хуссар Ирыстонмæ. Уый тыххæй нын загъта, куы ныхас кодтам, уæд.

– Раздæр дзырд цыд Конституцион тæрхондоны сырæзты æнæмæнгхъæуындзинадыл, уыцы хъуыддаг кæд аскъуыддзаг уыдзæн? Фарст актуалон у, уымæн æмæ президентон æвзæрстытæм бирæ нал хъæуы, æмæ гæнæн ис, претенденттæм уа ныхмæвæрд хъуыдытæ.

– Цæмæй арæзт æрцæуа Конституцион тæрхондон, уый тыххæй Президенты, республикæйы къухдариуæгады æрдыгæй алцы дæр цæттæ у . Фæлæ ма уæддæр, хъыгагæн, банысангæнæн ис депутаттæ иууылдæр кæй не ‘мбарынц Конституцион тæрхондоны куысты ахсджиагдзинад. Æрæджы  нæм цы бæрæг æндыгъд ахастытæ уыд, уый дæр æвдисæн у уымæн, æмæ Конституцион тæрхондон æнæмæнгхъæуæг у. Уый у уыцы проблемæты барадон æгъдауæй аскъуыддзаг кæныны формæ, кæцытæ, гæнæн ис, æмæ сæвзæрой, æххæстгæнæн æмæ закъондæттæг хицауиуæгады ‘хсæн бæрæг нормативон акттæ аразыны фæдыл, республикæйы Конституци нæ фехалгæйæ.

Фæлæ мæ уæддæр уырны. Уыцы æмбарынад сæм (иу къорд депутаттæм) бахъардзæн. Тынг мæ фæнды, цæмæй æвзæрстыты  (Президены, уыдзысты 2022 азы уалдзæджы) размæ арæзт æрцæуа æмæ цæмæй æвзæрстыты фæдыл цы фарстатæ сæвзæра, уыдон скъуыддзаг кæна, цавæрдæр æндæр орган нæ, фæлæ Конституцион тæрхондон.

– Конституцион тæрхондоны сырæзтæн æппæт фадæттæ дæр ис?

– Уый тыххæй нын æппындæр ницы проблемæтæ ис. Цæмæй Конституцион тæрхондон куса, уый тыххæй финансон фæрæзтæ æвæрд сты бюджеты. Сæйраг у фæндон æмæ уыцы орган æнæмæнгхъæуæг кæй у, уый фенын.

– Ныхас æвзæрстыты тыххæй æрхауд æмæ… Дыккаг президентон æмгъуыдмæ дæ кандидатурæ раразмæ кæндзынæ?

– Æз афтæ хъуыды кæнын, æмæ уый тыххæй дзурын нырма раджы у, уымæй дарддæр ма афтæ нымайын,  æмæ фыццаг рады, æвæццæгæн, уый мæхи фæндон ма хъуамæ уа, фæлæ – республикæйы адæмы фæндон. Республикæйы адæм мыл кæд баууæндой, уæд, кæй зæгъын æй хъæуы, адæмы фæндоны ныхмæ никуы уыдтæн æмæ нæдæр уыдзæн. Мæнмæ гæсгæ, уый бæрæг уыдзæн афæдзы кæронмæ æввахс.

Республикæ Хуссар Ирыстоны Президенты официалон сайт