Фæрсæм нæ ахуыргæндты
Ирон æвзаджы дæсгай мингай дзырдтæ ис. Уыдонæй алкæцыдæр амоны кæйдæр, цыдæр, ис сын хи нысаниуæг, баст сты бæлвырд æмбарынæдтимæ. Иуæй-иутæ та дзы сты бирæвæрсыг хъуыдыйыл хæст, æвдисынц цалдæргай æмбарынады. Бирæ нысаниуæгджын дзырдтæй æппæты арфхъуыдыджын, гуырахстджындæр, бирæвæрсыгдæр, æхцондæр, уæлвондæр, æрвондæр у фарн. Раст цыма йæм Хуыцауы комытæф фæхæццæ, уыйау рæсугъд æмæ уæлмонц æнкъарæнтæ æфтауы адæймагыл.
Фарн йæхимæ айста, зæххон царды цыдæриддæр хорзæй ис, уыдон. Ирон адæймаг æппæт æвæрццаг, раст хъуыддæгтæ дæр бæтты фарнимæ, амоны сæ, дзуры сæ фарнимæ. Фарн ын у адæймаджы Хуыцауимæ бæттыны фæрæз, царды рæстдзинад, хъуыддаджы, адæймаджы хæрзаудæндзинад, размæ цыды мадзал дæр æвæры фарны фæлгæты. “Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. Фарн уæ хæдзары. Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæрдзæн. Фæрнæйдзаг хъуыддæгтæ кæн. Фарнхæссæг у! Дæ фарн – бирæ! Уæ ныхасы – фарн. Амонд фарныл баст у. Фыдæлты фарн! Хистæрты фарн. Сылгоймаджы фарн. Фарн æмæ фæрныг æфсымæртæ сты. Хъуыддаджы фарн. Ныхасы фарн. Бинонты фарн”. Æмæ сæ нымад чи фæуыдзæн ацы уæлвонг ныхæстæ. Фарнимæ дзырдбæстыты! Фарн баст у æгъдауыл, рæстдзинадыл, куыстыл, хорз зæрдæйыуагыл, адæймагдзинадыл, Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинадыл, уæлмонц æнкъарæнтыл, арфæйаг хъуыддæгтыл, хъæбатырдзинадыл, лæгдзинадыл, удуæлдай архайдыл. Æппæт уыдонæй равзæры удварн. Фарн адæймаджы уд сыгъдæг кæны, кадыл, намысыл æй æфтауы, хъару, ныфс æмæ хъомыс ын дæтты. Адæм сæ фарн куы фесафынц, уæд сæфынц се ‘гъдау æмæ се ‘взаг дæр. Уый нæ, фæлæ æнæ фарн адæймаг адæмы хъæр нæ фембары æмæ хъæддаг сырдæй уæлдай нæу. Бирæгъмæ дæр ма уды фарн ис, сывæллоны нæ хъыгдары. Цал æмæ цал цауы фехъуыстам, бирæгъ дзидзидай сабийы схаста, зæгъгæ. Таурæгъы æмæ æцæг царды дæр. “Фарн” табуйаг дзырд у. Нымдгæнгæ йæ зæгъæм. Аргъуц дзы кæнæм. Ирон лæг йæ цардæмбалы, йæ фырты, йæ чызджы; ус æмæ мойы кой ракæнынвæнд куы скæны, уæд, фыццаджыдæр, æнæмæнг зæгъдзæн: “Уæ (дæ) фарн фынæй уæд, кæнæ дæ фарн бирæ уæд, фæлæ…”
Фарнмæ бæллы алчидæр, тырны йæм. Чидæртæ йæ агурынц фæрныгады, тыхтонайы. Уыдон, кæй зæгъын æй хъæуы, тынг рæдийынц. Фарн адæймагæн йæ удмæ цæуы фæрнæйдзаг хъуыддæгтыл, зæрдæйы хорзæхыл, хорзæгъдауыл. Фарн адæймаджы бæллиц у. Уый цард уарзын кæны, æцæг фæрныгад уымæй цæуы. Ног чындзы йæ мойы хæдзармæ, йæ цæгатæй йæ цæрæн хæдзармæ, куы æрбацæйхæссынц, уæд къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын, чындзхæсджытæ куыдхъæрдæрæй, сæ сидт уæларвмæ куыд хъуыса, афтæ фæдзурынц: “Фарн фæцæуы, фарн!” Æмæ иннæтæ ныхъхъæр кæнынц: “Амонд – йемæ!” Хызисæг ын йæ хыз куы фæисы, уæд дæр фарнмæ сиды: “Фарн, фарн, авд лæппуйы æмæ иу цъæх чызг!” Къонайы алыварс иу-æй куы æрзилын кодтой, къонайы фарныл фарн æфтауæг цæмæй уа, уый тыххæй. Фарн цы хъуыддаджы нæй, уый хъуыддаг нæу, фыдракæнд у.
Фарн цы адæммæ нæй, уыдон адæм нæма сты, цæрджытæ сты. Адæмы хъæр чи не ‘мбары, уымæ фарн никуы æрцæудзæн. Йæ фыдæлтæй цы райста, уый дæр йæ цардвæндагыл фесафдзæн, æмæ йæм кæстæр фæлтæртæм раттинаг ницы уыдзæн. Ирон фарн цæры алы æцæг ирон лæджы дæр, йæ ирондзинады, йе ‘гъдæуттæ, адæммæ йæ ахастдзинæдты фæрцы. Ирон лæгæн æхсæнады уа, хистæрты, кæстæрты, сылгоймæгты, йе ‘мкусджыты ‘хсæн – кæмфæнды дæр йæ фарн цæуы йæ разæй. Фарн æм куы нæ уа, уæд та худинаг кæны ирон адæмы. Ирон адæймаг фыссæг уа, нывгæнæг, композитор, наукон кусæг йе сфæлдыстадыл æнæмæнг зыны йæ адæмы комытæф, сæ фарн. Ахæм уагыл куы нæ уа йæ архайд, уæд ын нæй, цæуыл æрлæууа, уый æмæ никæй хъæуы. Ныртæккæ ирон нывгæнджытæй чидæртæ тырнынц сæ адæмы уды фарнæй сæхи бахизынмæ. Фæнды сæ космосæй зæххы къоримæ бынмæ кæсын, алчидæр сæ йæхи куыд хона. Фæлæ афтæ нæ вæййы, куы ничи дын уа, уæд никæй дæ.
Æвзаджы алы дзырд дæр хæзна у. Риуылдаргæ дзындз фæрдгуыты басты цас фылдæр фæрдгуытæ уа, уый бæрц даргъдæр æмæ зынаргъдæр у. Æвзаджы дæр цас фылдæр дзырдтæ уа, уый бæрц у хъæздыгдæр æмæ фæрæзджындæр хъуыдытæ æмæ цæстуынгæ æрдзон фæзындтытæ зæгъынæн, уый бæрц ын ныхас зæгъын æнцондæр у. Ууыл хъуыды кæнгæйæ, мыхуыргонд цæуынц алыхуызон дзырдуæтты дæр. Кæддæр дзы сæ фылдæрæй нæ фыдæлтæ тынг пайда кодтой, ныр абоны фæлтæрæй рох кæнын райдыдтой, уымæн æмæ дзы иутæ цы æмбарынæдтимæ баст уыдысты, уыдон нал сты, иннæты та ивынц уырыссаг æмæ æндæр æвзæгты дзырдтæ. Зæгъæм, хъуырылдаргæ зæрин босы бæсты дзурын райдыдтой сыгъзæрин цепочкæ. Æмæ цæмæй се ‘ппæтыл мæрдырох ма бафта, уый тыххæй сæ æвзаджы ивылд доны гуылфæнмæ хъуамæ æппарой фысджытæ, журналисттæ – мыхуыры, радио æмæ телеуынынады кусджытæ, иронау дзурын чи зоны, уыцы разагъды ирон интеллигенци, уæд уыдон бафæзмдзысты иннæтæ дæр.
Ныхасæй зæрдæ скъахæн ис æмæ зæрдæ ссарæн дæр. Хуымæтæджы нæ фæзæгъынц: йæ ныхас ын хæрæг уаргъæн нæ ахæсдзæн; кæм цы зæгъа, уый нæ зоны; ныхас дыл нытътъæпп кæндзæн, æмæ сыстын нал бафæраздзынæ. Кæнæ йæ ныхас адæймаджы, хуры тынтау, рæвдауы; йæ ныхас арвæй цæрæн хæрзтæ уарæгау у? Дæ зынтæ дын ферох кæнын кæндзæн; йæ ныхас ныфсы хос у; уымæ хъусгæйæ, зæрдæйыл базыртæ базайы, буарыл сойуарын рацæуы æмæ афтæ дарддæр. Ныхас та дзырдтæй конд у. Æмæ дзырд топпы фатæй рæстдзæвиндæр у, мысаныл арæхдæр æмбæлы.
Алы ирон дзырд дæр æвзаджы хæзна у. Пайда сæ кæнæм æндæр æвзæгтæй райсгæ дзырдты бæсты, дыгурон диалекты уой æви туаллаг, къуыдайраг, чысайнаг ныхасыздæхты – уæлдай нæу. Ирон æвзаг, стыр цæугæдонау, фæтæн æмæ уæрæх, хъæздыг æмæ фæрæзджын йæ къабæзтæй кæны. Цыфæнды æвзаг дæр фидар, хъæздыг æмæ фæрæзджын у йæ дзырдтæй. Гъе, уымæ гæсгæ нын ирон æвзаджы алы дзырд дæр хъуамæ уа хæзнайы хуызæн, æмæ сæ базонынмæ тырнæм. Кæй дзы нæ зоныс, уый дзырды нæ, фæлæ дæхи аххос у, æмæ йыл куы сæмбæлай, уæд ыл бацин кæн, дæ удæй йæ бахъарм кæн, æмæ дын уый дæр иуахæмы балæггад кæндзæн, дæ ныхас дын фæрæсугъддæр, фæмидисджындæр кæндзæн. Афтæ чи нæ кæны, ирон æвзагæй цы цалдæр дзырды базыдта, уыдонæй фылдæр йæхимæ æввахс чи нæ уадзы, уыдон иронау нæ фæдзурынц, фæлæ хæццæ-мæццæ ирон-уырыссаг кæнæ ирон-гуырдзиаг æвзагыл. Уымæн æмæ сын ирон дзырдтæ нæ фæфаг кæнынц. Ирон адæмæй бирæтæ се ‘взаг ферох кодтой, иннæтæ йæ рох кæнынц, аннæтæ та йæм куыдфæндыйы цæстæй кæсынц. Æмæ йын уый æгъгъæд нæу, фæлæ ма йæм, хъæуа-нæхъæуа, хæссынц æцæгæлон дзырдтæ. Иуæй-иутæ та иронау фысгæйæ хъуыды кæнынц, уырыссагау кæнæ гуырдзиагау æмæ басгуыхтысты ног дзырдтæ хъуыды кæнынмæ. Уырыссаг кæнæ гуырдзиаг дзырды мидис æвдисæг дзырд сæ ирон æвзаджы куы нæ фæарынц, уæд æй йæ хъуыдымæ гæсгæ комкоммæ ратæлмац кæнынц. Уыцы тæлмац наукæйы хуыйны “калькæ”. Æмæ уыцы хуызы низ ирон æвзагыл компьютерон вирусау куы стых уа, уымæй тæссаг у. Кæддæр 70-80 азы размæ уырыссаг дзырд “руководитель” чидæр ратæлмац кодта “къухдариуæг”, зæгъгæ, æмæ ма абон дæр хæмпæлгæрдæгау цæры ирон фысты æмæ ныхасы. Афтæмæй та “руководителæн” иронау зæгъæн ис цалдæр рæсугъд дзырдæй: “разамонæг”, “сæрдар”, “хицау” æмæ æндæртæй.
Ирон æвзаджы ис дзырд “армдарæг – покровитель”. Къухимæ дзырдтæ та сты “къухдарæн”, “къухдзæг”, “къухмæрзæн” (сæрфæн), “къухист” æмæ æндæртæ. Кæнгæ дзырдбæстытæ сты “хайад иста” (архайдта) æмæ “фæуд кæны” (фæфæуы) дæр къæлæтты æвæрд иугай дзырдтæй сын сæ хъуыды зæгъæн ис, уæд æвзагæн тыхми цæмæн кæнæм? Уымæй дæр “фæуд кæны” хъуамæ ма уаид, фæлæ “фæуыд кæны”. Фæуд зæгъынц, къуыстилæй царв цæгъдгæйæ, йæ сера куы атона, уæд. Цæгъдгæ-цæгъдын дзы туаг æхсыры уæлдæф æрæмбырд вæййы æмæ йын æй уæд къæбæлы хуынкъæй суадзын фæхъæуы. Стæй мивдисæг “фæуд” (фæфæуы) архайд кæронмæ фæци уый не ‘вдисы, “фæуыд” та æххæстгонд ми æвдисы,
Аллайаг у, иуæй-иу ирæттæ, сæ мыггæгтæ иронау куыд сты, уый кæй нал зонынц. Куы дын æй зæгъа, уæд та йæ тæлмац кæны уырыссагæй. Уый фыдæй ныридæгæн иуæйиу мыггæгтæ иронау дæр фыссын райдыдтам дыууæ хуызы. Зæгъæм, Чысиатæй иутæ уырыссагау сæ мыггаг фыссынц Чшиевтæ, иннæтæ та – Кисиевтæ. Æмæ Кисиевтæй чидæртæ иронау сæхи фыссын райдыдтой Киситæй. Афтæ Дзанаевтæй – Джанайтæ, кæд æмæ иууылдæр Дзанайтæ сты, уæддæр.
Ирон мыггæгтæн уырыссаг æвзагмæ тæлмацгондæй базонæн дæр нал вæййы, афтæ аивынц. Æмæ сын уый æгъгъæд нæу, фæлæ ма сæ бынтон уырыссаг чи свæййы, ахæмтæ дæр ис. Зæгъæм, Берозтæ уырыссагау цæуынц Березов. Кæд æмæ йæ бындур Бероз у, уæд æй цæмæн афтæ фыссынц? Кодзыртæ, Кодзыровы бæсты Козырев æмæ афтæ дарддæр.
Сæ мыггæгтæ иронау дæр раст нæ фыссынц иуæй-иутæ. Æмæ газетты, журналты, чингуыты фæрстыл уынæм иу мыггаг дыгай хуызы фыстытæ: Дзаттиатæ æмæ Дзадтиатæ, Джыккайтæ æмæ Джыгкайтæ, Белеккатæ æмæ Белегкатæ. Адон раст фыссыны тыххæй сæрмагонд парагрæф ис “Ирон орфографи æмæ пунктуацийы æгъдæутты”. Уым фыст ис: “Кæд дзырдæн (мыггагæн дæр) йæ арæзтмæ гæсгæ сбæрæггæнæн нæ уа, зæллангон æви æзæллангон æмхъæлæсон дывæр кæны, уый, уæд дзы дывæрæй фыссын хъæуы æзæллангон æмхъæлæсон, ома, кк, пп, тт, цц, чч; аккаг, фароныккон, астæуккаг, æппарын, лæппу, цæттæ, дæттын, хæццæ, гыццыл, фыццаг, тыччы”. Афтæ мыггæгтæ Дзаттиатæ, Джыккайтæ, Белеккатæ æмæ иннæты дæр, Хетæгкатæй фæстæмæ.
Уæ зæрдыл ма æрлæууын кæнут ирон драматургийы бындурæвæрæг Елбыздыхъойы “Уæрæседзау”-ы – Муссæйы. Ссæдзаздзыдæй, цæттæ лæгæй (ирон адæммæ æхсæрдæсæмаздзыд лæджы бындзæфхад уыд) афтыд Уæрæсемæ. Фæци дзы бæрцæй фондз азы. Уыцы цыбыр рæстæгмæ æрбайрох кодта ирон адæймаджы уаг, йæ мадæлон æвзагæй та йæ ныхасы аразы арвистон. Байдзаг æй кодта уырыссаг дзырдтæй, уымæй дæр сæ раст нæ дзуры. Мæнæ афтæ: “базалыстæн садится” æмæ æндæртæ. Мæнæ йæ иу ныхасы (дзуры уырыссагау йе ‘мбæлццон Микъитмæ): “Молчи, иди домой, сакли спи надæ!” Йæхи æвзагæй йæм дзуры Микъит дæр: “Нет! Мæн спи нæ кæуы!… спи нæ кæуы, арак кæуы. Кæд дæу мад, Мишæ, (Муссæйæн йæ уырыссаг ном у Мишæ æмæ кæимæ схъомыл, уыдоны дæр йæхимæ Муссæ дзурын нал уадзы) арак мæнæн не ‘риса – кæр кæнын я! Арак падавайт мæнæн, Нана!”
Цыбыр ныхасæй, абоны бон ирон адæмы иу хай ирон æвзагæй арвистон куыд аразы, сæ ирон нæмттæ уырыссагау куыд тæлмац кæнынц (фыццаг дамгъæтæ ма дзы фæдзурынц. Мæнæ афтæ: “Муссæ – Мишæ), ахæм аллайаг митæ. Цæй æмæ ма сын сæ ныхæстæм нæ хъус дарæм:
“Уже ам дæ”?
“Сквазняк мæ ныддымдта æмæ фæпрастуд дæн”.
“Мæ сердце мæ афтæ калол, æмæ акъахдзæф кæнын уже не смог”.
“Маладеж хистæртæм нал хъусынц”.
“Йæ почкæйы дур разынд”.
“Дысон нæм скорый помош дыууæ хатты уыд”.
Ирон æвзаджы бирæ алыхуызон номивджытæ ис, фæлæ дзы ныхасы мидæг йед-æй фылдæр никæцыйæ пайда кæнæм. Дзырд – номдар уа, номивæг, нымæцон – уæлдай нæу, дзургæ-дзурын нæ куы айрох вæййы, уæд та нæм æххуысмæ не ‘взаджы цъуппыл абады йед. Иуæй-иутæн та, ирон газет, чиныг чи нæ кæсы, радиомæ, телевизоры ирон равдыстытæм чи нæ хъусы, кæсы, Ирон театрмæ чи нæ цæуы, уыдонæн ссис иронау сæ хъуыды зæгъыны фæрæз. Æмæ ахæмтæй бирæ хатт афтæ фехъусæн дæр вæййы: “Уæртæ йед йедæй йедмæ æргæпп кодта, йеды бакъуырдта. Йед йедæй рахаудта, йед асаст, æмæ йед йедыл анхъæвзта. Ома, “уæртæ гæды рудзынгæй стъолмæ æргæпп кодта, дурын бакъуырдта, дурын стъолæй рахаудта, дурын асаст æмæ æхсыр пъолыл анхъæвзта”.
Уырыссаг æвзаджы, дам, ис 80 мин дзырдæй фылдæр. Уыдонæй хуымæтæг адæймаг пайда кæны æртæ мин дзырдæй, Александр.Пушкин та 25 мин дзырдæй спайда кодта йæ уацмысты. Цымæ ирон æвзаджы та цал дзырды ис, уый кæд базондзыстæм? Хуымæтæг ирон дзы цал дзырдæй пайда кæны? Нæ фысджытæй та ирон æвзаджы къæбицмæ арфдæр чи нывналы? Фарстытæ – бирæ, дзуапдæттæг кæд искуы исчи фæуаид.
Ирон æвзагæн абоны онг иу æххæст дзырдуат дæр нæма ис. Бынтон æххæст дзырдуатæн уæвæн нæй. Уымæн æмæ цард куыд цæуы, афтæ кæцыфæнды æвзаг дæр ивы, рæзы. Афтæ ирон æвзаг дæр. Фæлæ уæддæр нæ дзырдты 80 проценты дæр хаст нæма сты чиныгмæ. Орфографион дзырдуаты дзы чи ис, уыдонæй бирæты растфыссынад дæр у дызæрдыггаг. Ууыл сагъæс кæнгæйæ, газет “Рæстдзинад”-ы гом кæнæм ног иумæйаг сæргонд “Фæрсæм нæ ахуыргæндты”. Уым мыхуыргонд цæуынц, сæ растфыссынад нæм дызæрдыггаг кæмæн у, ахæм дзырдтæ. Нæ ахуыргæндты тæрхонмæ сæ хæссæм. Уадз æмæ сæм се ‘ргом аздахой, ног дзырдуæттыл кусгæйæ ма сæм иу хатт æркæсой.
Ис дыууæ ахæм дзырды – азæлд æмæ айзæлд, райдиан æмæ райдайæн дæр. Азæлд номдар у, айзæлд та – мивдисæг. Сæ мидисты хицæндзинæдтæ сын нæ хатæм, нæ хицæн кæнæм æмæ нæм уыцы фыдæй фæзынд “Айзæлд” номимæ газет æмæ чиныг. Райдиан уырыссагау у вначале, райдайæн та – начало.
Дзырдтæн æдде æмæ йеддæмæ сæ уидаг цæуы дыгурон диалекты дзырд æндæ-йæ. Æндейы зæл н ирон диалекты рахизы д-мæ. Афтæмæй дыууæ дзырдæн дæр ис иу уидаг – д, уæд йеддæмæ-йы д æмæ т цæмæн фыссæм? Ирон æвзаджы бæрцæй ис æртæ дзырды бæгъæм-æй чи райдайы, ахæмтæ бæгъæмвад, бæгъæмзæнг, бæгъæмсар. Фæлæ цæмæдæр гæсгæ бæгъæмвад фыссæм бæгъæввад. Цæмæн хъæуы ахæм тых растфыссынад? Æви, дзырдтæ кæмæ куыд хъуысынц, афтæ фыссын райдайæм?
Алы æвзагæн дæр ис йæхи мидæууæлтæ, мид-закъæттæ. Уыдон дзырдæй кæнынц хъазæгау, сæ уидæгтæм сын не ‘вналынц, æндæр сæ цынæ хуызы аивынц, ахæм нæй. Райсæм ма мивдисæг – дæттын. Мæнæ йын цытæ бакæнынц уыцы мидæууæлтæ, ныхасы дзы пайда кæнгæйæ: радтын, лæвæрд, рард, радт, радтæг æмæ афтæ дарддæр. Йæхи афтæ ивы æмæ ма дзы уидагæн – æнæивгæ хайæн – баззайы æрмæстдæр зæл д. Къоста дæр радтæмы д æмæ т куы фыссы: “Цæйут, æфсымæртау, радтæм нæ къухтæ абон кæрæдзимæ, Иры лæппутæ!..”
Æвзагмæ æндæр æвзагæй дзырд куы æрбафты, уæд уый дæр уыцы мидæууæлтæ сæ джиппы ауадзынц æмæ йæхи дзырдты æнгæс свæййы, æцæгæлон ын у, уый зынæй рахатдзынæ. Афтæ кодта ирон æвзаг дæр æрбайсгæ дзырдтæн. Зæгъæм, адвокат агæпп кодта æвдакатæй (ныр æй афтæ нал фыссæм, ведро – бедра, коромысло – къæрæмис (йæ ирон ном уæхсджи), форель – балер æмæ æндæртæ.
Кæддæр ирон адæм Америк нæ дзырдтой, фæлæ Амырык, йæ иварон хауæны хуыз та уыд Амырычы. Ныр дæр ацы дзырды к иварон хауæны рахизы ч-мæ – Америчы Иугонд Штаттæ. Афтæ Петербурджы та г рахизы дж-мæ. Уæд цымæ Оренбургы, Таганрогы, Красноярскы афтæ цæмæн фыссæм?
“
Фарн йæхимæ айста, зæххон царды цыдæриддæр хорзæй ис, уыдон. Ирон адæймаг æппæт æвæрццаг, раст хъуыддæгтæ дæр бæтты фарнимæ, амоны сæ, дзуры сæ фарнимæ. Фарн ын у адæймаджы Хуыцауимæ бæттыны фæрæз, царды рæстдзинад, хъуыддаджы, адæймаджы хæрзаудæндзинад, размæ цыды мадзал дæр æвæры фарны фæлгæты. “Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. Фарн уæ хæдзары. Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæрдзæн. Фæрнæйдзаг хъуыддæгтæ кæн. Фарнхæссæг у! Дæ фарн – бирæ! Уæ ныхасы – фарн. Амонд фарныл баст у. Фыдæлты фарн! Хистæрты фарн. Сылгоймаджы фарн. Фарн æмæ фæрныг æфсымæртæ сты. Хъуыддаджы фарн. Ныхасы фарн. Бинонты фарн”. Æмæ сæ нымад чи фæуыдзæн ацы уæлвонг ныхæстæ. Фарнимæ дзырдбæстыты!
“
Арæх ныхас рауайы дзырдтæ сыгъзæрин æмæ уæливыхыл. Алы мыхуыры алыхуызон фыст цæуынц. Вазыгджын дзырдтæ сты, ома, дыгай уидæгтæй конд: сыгъ (сыгъдæг кæнæ сыгъд) + зæрин, уæли+вых, ома, къонайы фæнычы нæ, фæлæ, уæлкъæй кæй сфыхтой, ахæм чъири. Сæ уидæгтæ бæрæг куы сты, уæд ма сæ алыхуызон цæмæн фыссæм? Тых растфыссынадæй логикон растфыссынад сабитæн сæ зæрдыл тынгдæр лæууы.
Раст мæм нæ кæсы, дыкъæдзыгты ист дзырдты кæрæттæ дефисимæ æддæмæ кæй хæссæм, уый дæр. Зæгъæм, колхоз “Ирыстон”-ы, санатори “Осетия”-йы, драмæ “Дыууæ хойы”- йæ æмæ афтæ дарддæр. Ацы тыхарæзт растфыссынад диссаджы фæлтæрæнтæ æвзарын кæны мыхуыры кусджытæн. Уæлдайдæр та – скъоладзаутæн. Зынтæй йыл фæцалх вæййынц æмæ бар-æнæбары фыссын райдайынц “Мах дуджы” нæ, фæлæ “Мах дуг”-ы, “Ныфсы мæсыг”-ы, “Малусæг”-ы æмæ æндæртæ. Афтæмæй та фæндаджы былы бæсты фæндагы был, фынджы фарсмæйы бæсты фынгы фарсмæ ныффыссын рæдыд фыст у. Цæмæн хъæуынц уыцы уæлдай митæ, æнæуый дæр, дам, ирон грамматикæ зын ахуыргæнæн у, куы зæгъынц, уæд ын хуымæтæгдæргæнæн кæм ис, уым æй хуымæтæгдæр цæуылнæ кæнæм? Цæуылнæ фыссæм колхоз “Ирыстоны”, драмæ “Дыууæ хойы”, санатори “Ирыстоны” æмæ афтæ дарддæр? Уыцы дефис дыкъæдзыгты фæстæ уырыссаг æвзаджы куы никæм вæййы.
Фæрсæм нæ ахуыргæндты: “Цы фæцис “Ирон æвзаджы къамис?” Фæстаг азты йæ куыстæй зæрдæ нæ рад. Ныр та йæ кой дæр нал хъуысы. Афтæмæй, уæлдæр ныхас цы фарстатыл цæуы, уыдон ацы къамисæн лыггæнинаг сты. Не ‘взаджы дзырдты рæстдзинад кæнгæ митыл куы æнцой кæна, уæд нæ ахуырдзау фæлтæртæн сæ мадæлон æвзаг æнад кæнæм. Дзырдты растфыссынад хъуамæ æнцой кæна, куыд сæ дзурæм æрмæст ууыл нæ, фæлæ сæ бындуртыл. Ном Хъазыбеджы астæу цæмæн фыссæм дамгъæ ы. Кæд афтæ растдæр у, уæд Батрадз дæр фыссæм Батырадз, Сослан – Сосылан, Хазби – Хазыби. Фæстаг рæстæг нæм Амран дæр агæпп ласта Амыранæй – номы гуырдзиаг вариантæй. Суанг ма Брытъиаты Елбыздыхъойы пьесæ дæр фыссын райдыдтой “Амыран”. Афтæмæй та йе спектаклæн Тугъанты Махарбег цы афишæтæ скодта, уым иу ран дæр “Амыран” фыст нæй!”
ЦГЪОЙТЫ Хазби
“Рæстдзинад”
