Кæй зæгъын æй хъæуы, хуссарирыстойнаг ирæтты ныхмæ фыццаг геноциды цаутæ баст сты 1920 азимæ, уæд июны мæйы гуырдзиаг меньшевикон гварди æрбабырста æмæ туджы зæйтæ рауагъта Хуссар Ирыстоны зæххыл. Фæлæ ацы фыдракæнды размæ 1918-1919 азты дæр гуырдзиаг меньшевиктæ дыууæ хатты æрбабырстой Ирыстоны хуссар хаймæ.
102 азы размæ, 1918 азы марты мæйы æрцыд «Цхинвайлаг растад», кæцы уыд дзуаппон къахдзæф Хуссар Ирыстоны гуырдзиаг хицауад æмæ сæ хæстон къордты æгæрон фыдракæндон архайдтытæн.
Уæрæсейаг Империйы ныппырх æмæ Гуырдзыстоны Республикæйы сфидар кæныны фыццаг бонтæй фæстæмæ гуырдзиаг хицауадæн уыд иунæг нысан – æппæт дæр саразын, цæмæй Хуссар Ирыстон «батайа» Гуырдзыстоны. Раст уынаффæ къухты бафтын кæныны фадат нæ уынгæйæ, ирæттæ сæхæдæг райдыдтой сæ райгуырæн къуымы хъысмæт скъуыддзаг кæнын. Национ Советы ног æххæстбарджын органы фæлгæтты аразын райдыдтой национ фæткдæттынады структурæтæ.
1918 азы марты мæйы гуырдзиаг хицауад аскъуыддзаг кодта Хуссар Ирыстоны политикон сæрибардзинад æруромын. Уырдæм æрвыст æрцыдысты гуырдзиаг æфсæдты дæлхæйттæ меньшевикты лидертæй сæ иуы сæргълæудæй. Марты фыццаг бонты гæрзифтонг дæлхæйттæ бацыдысты, йæ протестон традицитæй хъуыстгонд чи уыд, уырдæм – Хъорнисы хъæумæ. Ахст æрцыдысты дæсгай нæлгоймæгтæ, фæлæ гуырдзиаг хæйтты бахъуыд хъæуæй ацæуын, уымæн æмæ уырдæм цæуын райдыдтой сыхаг хъæуты ирон хæстон къордтæ. Куынæггæнæг дæлхæйттæ амынæттимæ сæ фæндаг ракодтой Цхинвалы ‘рдæм, фæлæ сыл Арчънеты хъæуы цур æрхъула кодтой æмæ сын ныхкъуырд радтой. Æфсæдтæ фæйнæрдæм фæлыгъдысты, æмæ амынæттæ-хъорнисæгтæ сæрибар æрцыдысты.
Уыцы рæстæджы меньшевикты лидертæ æфсæдты хайимæ бацахстой Ереды хъæу, цыран фылдæр цардысты гуырдзиаг цæрджытæ. Ам уый адæмæн æрмæст сæ хæцæнгæрзтæ нæ байста, фæлæ ма бынæттон цæрджытæн ауагъта митинг дæр. Меньшевиктæ гуырдзиæгтæн сæ цæстмæ бадардтой, ирæттæн кæй æххуыс кæнынц, уый: «Уæрæсе 118 азы размæ басаста æмæ байста Гуырдзыстонæн йæ сæрибардзинад. Ацы сæдæазон хъизæмæрттæ Гуырдзыстон бавзæрста ирæтты аххосæй. Ирæттæ Кавказ басæттынæн ныр куыд æххуыс кæнынц уырыссæгтæн, афтæ сын баххуыс кодтой йеуæд дæр…».
Меньшевикты лидер кæцыйы централон тифлисаг хицауад снысан кодта Хуссар Ирыстоны диктаторæй, тырныдта административон центры фæтк æрæвæрынмæ. 18-æм марты гуырдзиаг æфсæдтæ бацыдысты Цхинвалмæ æмæ горæтгæрон Дыргуисы хъæуы ауагъта митинг. Уырдæм хуынд æрцыдысты ирон фарсы минæвæрттæ дæр, сæ сæргъ – зынгæ революционер Хъуылымбегты Георги, афтæмæй. Уыцы рæстæджы Хуссар Ирыстоны активонæй архайдта революцион зæхкусджыты цæдис, кæцыйы сæргъ лæууыд Хъуылымбегты Георги, цæдисы ма уыдысты Харебаты Исахъ, Гасситы Коте æмæ æндæртæ. Цæдисы дæлбар уыд хæстон къорд 300 адæймаджы скондæй, кæцытæн сæ фылдæр хай уыдысты раздæры фронтонтæ.
Уымæ гæсгæ сæ бахъуыд Цæдисы минæвæрттимæ ныхас кæнын. Æниу, уыцы бон меньшевикты плæнттæ дард уыдысты компромисс ссарыны фæндæй. Митинджы рæстæджы ирæттæй æрдомдтой сæ хæцæнгæрзтæ æрæвæрын æмæ национ змæлды активон фарсхæцджыты тæрхондонмæ радтын. Уый ирæтты ‘рдыгæй расайдта категорион æнæразыдзинад. Æмæ митинджы кæронмæ йæ хайадисджыты ‘хсæн райдыдтой ныхмæлæудтытæ, кæцытæ фæстагмæ рахызтысты æхстытæм.
Изæрмæ Цхинвалы сцырын сты хæстон архайдтытæ, пулеметтæй спайда кæнгæйæ, кæцытæ æвæрд уыдысты хæдзæртты уæлхæдзæртты æмæ дзæнгæрæгдæтты. Ирон къордтæ бафæлвæрдтой горæтмæ æрбацæуыныл, фæлæ фæстæмæ æппæрст æрцыдысты пулеметон æхстытæй. Хъуылымбегты Георги ахст æрцыд митинджы иннæ хайадисджытимæ. Мæнæ куыд дзырдта йæ мысинæгты уыцы бонты тыххæй: «Æрбакодтой мæ меньшевикты штабмæ. Меньшевик Нинидзе мын загъта: «Амынæтты ныхæстæм гæсгæ мах сбæлвырд кодтам, ды растадонты раздзог æмæ паддзахадыл гадзрахатæйцæуæг кæй дæ, уый. Ау, афтæ хъуыды кæныс æмæ Гуырдзыстоны нæ разындзæн ахæм тыхтæ, 80-минон Ирыстоны чи басабыр кæна æмæ 300 бунтгæнæджы чи фехса? Уæлвæткон къамис фæдагуырд фæцис дæ хъуыддаджы фæдыл æмæ аскъуыддзаг кодта дæу фехсын, куыд растадонты раздзог, афтæ». Дуар мыл сæхгæдтой штабы æмæ мæ хъахъхъæдтой 12 гвардионы. Меньшевиктæн уыд хæстон зæрдæйыуаг, цин кодтой æмæ дзырдтой: «Ныр кæрон скæнын хъæуы ирæттæн». Дзырдтой мæм алы цъаммар æвзагæй æмæ мæ хынджылæг кодтой. Меньшевик Машо Капанадзе мæм комкоммæ бартхъирæн кодта: «Ныххурх дæ кæндзынæн мæхи къухтæй».
Фæлæ сæ сау фæндтæ сæххæст кæнын сæ къухты нæ бафтыд. Дыккаг бон изæры растадонтæ батыдтой горæтмæ. Бацайдагъ сты уынгты хæстытæ. Цхинвалы сæйраг уынджы (ныртæккæ 13 Коммунары уынг) мæрдтæ калдæй лæууыдысты, кæцыты ‘хсæн уыдысты гуырдзиаг дæлхæйтты къухдариуæггæнджытæ Георги Мачабели æмæ Сандро Кецховели. 800 гвардионы бæрц та раконд æрцыдысты амынæты, уыцы нымæцы меньшевиктæ Нинидзе æмæ Капанадзе. Кæй зæгъын æй хъæуы, Хъуылымбегты Георги сæрибар æрцыд.
Уæлахизмæ нæ кæсгæйæ, растадонтæм нæ уыд хæцæнгæрзтæ, нæдæр хæстон æрмæджытæ æмæ нæдæр адæмы ресурстæ. Уымæ гæсгæ 22-æм марты Цхинвалмæ бацыдысты гуырдзиаг æфсæдты ног дæлхæйттæ, растадонтæ фæстæмæ алæууыдысты горæтæй. Æрмæст дзы иу хай баззад Цхинвалы, цæмæй рæстæгмæ æрурæдтаиккой ныхмæлæууæджы. Тыхтæ æмхуызон нæ уыдысты æмæ ныхмæлæуды артдзæст саст æрцыд. Хъуылымбегты Георги æмæ къорд йæ фарсхæцæджы ахст æмæ æрвыст æрцыдысты Гурмæ.
Растадонты фæстæ цæугæйæ, гуырдзиаг æфсæдты дæлхæйттæ бацыдысты Дзауы онг, цыран сæмбæлдысты карз ныхмæлæудыл. Рæстæгмæ фæстæмæ алæуджытæн сæ бон ссис нарæг комы хъахъхъæнынады хахх сорганизаци кæнын æмæ гуырдзиаг æфсæдты æппæт атакæтæ фæстæмæ æппæрст æрцыдысты. Ныхмæлæууæг урæд æрцыд æмæ райдыдтой бадзырдтæ. 28-æм марты къухты бафтыд фæрсты ‘хсæн фидыдад.
Меньшевиктæ сæхи Ирыстоны дæрæнгæнджытæй куы равдыстой, уый фæстæ Ирыстоны хуссары национ змæлды райдыдта пертурбаци. Национ Советы тыхджындæр кодта большевикты æндæвдад, уый размæ бынæттон æхсæнады ахæм популярондзинадæй нæ пайда кодтой. 1918 азы Национ Советы абсолютон æлдариуæг рахызт большевиктæм, кæцытæ сæ къухтæм райстой Хуссар Ирыстоны политикон тохы къухдариуæгад.
Фæлæ Хуссар Ирыстоны трагикон фæрстæ фæлдæхт нæма æрцыдысты. Разæй уыд катайаг 1919 аз æмæ 1920 азы тугæйдзаг июны геноцид…
Мыхуырмæ йæ бацæттæ кодта
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.