ХÆДБАРДЗИНАДМÆ  – УÆЗЗАУ ФÆНДАГЫЛ

Хуссар Ирыстоны адæмæн 20-æм сентябрь у национ масштабы нысаниуæгджын бон. Бирæ азты фæстæ фыццаг хатт  нæ адæм сæхæдæг сбæрæг кодтой сæ паддзахадон  статус. 31 азы размæ уыцы бон ахсджиаг къахдзæф арæзт æрцыд – нæ адæмон депутаттæ райстой хæдбардзинады тыххæй деклараци, уымæй расидтысты  паддзахадон хæдбардзинад.

Уыцы рæстæджы Гуырдзыстон Хуссар Ирыстоны ныхмæ тох кодта,  Советон хицауадæн та уæд йæ бон ницыуал уыд, Советон Цæдис цадæггай кæй пырх кодта, уый аххосæй æмæ нæ адæм иунæгæй аззадысты Гуырдзыстоны агрессивон политикæйы ныхмæ. Уыцы уавæрты архайын хъуыд дырысæй æмæ конструктивонæй, ирон адæмы националон интерестæ хъахъхъæнгæйæ.

Хуссар Ирыстоны адæм бирæ хъизæмæрттæ бавзæрстой Гуырдзыстоны æрдыгæй, сæ хæдбардзинадмæ фæндаг уыд тугæрхæмттæ, фæлæ иу къахдзæф дæр фæстæ нæ алæууыдысты, иу мисхал дæр нæ фæиппæрд сты сæ фыдæлты равзаргæ фæндагæй, цыдысты размæ æмæ сæ къухы бафтыд  нымад хæдбардзинад. Зын æмæ уæззау уыд хæдбардзинадмæ фæндаг. Цæргæ-цæрæнбонты уыдон тох кодтой, сæ сæрибардзинадмæ-иу сын чи фæныхылдта, уыдонимæ. Уыдон кæддæридæр цæттæ уыдысты, сæ национ интерестæ-иу сын ныдæлдзиныг кæнынмæ чи хъавыд, уыдонæн ныхкъуырд радтынмæ. Æнусты дæргъы знæгты астæу цæргæйæ, уыдон кæддæриддæр уыр-ныдта рæстдзинад кæй фæуæлахиз уыдзæнис, æмæ-иу уый фæстиуæгæн æфхæрд дæр бирæ хæттыты æййæфтой, бирæ зиæнттæ сыл цыд æмæ бирæ зындзинæдтæн быхстой.

1989 азæй 2008 азы августмæ рæстæгыл нæ цæст куы ахæссæм, уæд æрымысæн ис ахæм ирд цаутæн, кæцыты банымайæн ис Хуссар Ирыстоны хъысмæт скъуыддзаггæнæнтыл. Ацы цаутыл дзурын хъæуы Советон дугæй, кæцыйы рæстæджы Хуссар Ирыстоны адæм нæ уыдысты бæллиццаг уавæры. Хуссарирыстойнаг адæмы ныхмæ уагъд цыд ахæм политикæ, кæцыйы фæстиуæгæн ирæттæ хъуамæ батадаиккой гуырдзиæгты ‘хсæн, скуынæг уыдаиккой æнæ тугкалдæй.

Гуырдзыстоны мидæггаг районты официалонæй цард 160 мин хуссайраг ироны. Сæ культурæ æмæ æвзагæй иппæрд ирæттæ ассимиляцигонд æрцыдысты, уыдон, æцæгæйдæр, батадысты гуырдзыйы ‘хсæн. Хуссар Ирыстоны цæрæг 67 мин ироны та «планмæ гæсгæ» хъуа-мæ «кафыдаиккой кæйдæр къухæмдзæгъдмæ», кæнæ та хъуамæ сæ райгуырæн бæстæ ныууагътаиккой æмæ æндæр рæттæм фæцыдаиккой, науæд физикон æгъдауæй куынæг æрцыдаиккой. Фæлæ ССР Цæдисы уавæрты, йæ «интернационализм» æмæ «адæмты хæлардзинадмæ» гæсгæ сын, физикон æгъдауæй куынæггæнæн нæ уыд.

О, фæлæ ССР Цæдис куы фæцудыдта, уæд æппæт дæр ивын райдыдта. Советон Цæдисы республикæтæй иууыл фыццаг уавæрæй спайда кодта Гуырдзыстон æмæ райста «æмбæлон мадзæлттæ». Тбилис уадзын райдыдта ахæм политикæ, кæцы здæхт уыд Цæдисы ныхмæ. Дзыллæты ‘хсæн парахат цыд ССР Цæдисы скондæй Гуырдзыстоны рахизыны хъуыды. Дæлдзинаг кæнын райдыдтой Гуырдзыстоны цæрæг æндæр нациты, уыцы нымæцы ирæтты бартæ æмæ интересты дæр.

Райдианы уал паддзахадон æмвæзадыл æргом нæ дзырдтой Хуссар Ирыстоны ныхмæ, фæлæ сæ цæсгомыл сæ къух систой. Областмæ дыккаг секретарæй æрбарвыстой Гуырдзыстоны Паддзахадон æдасдзинады комитеты фæлтæрд кусæг Гохелашвилийы. Уый æппæт дæр арæзта гуырдзиæгты хæрзæбонæн æмæ ирæтты ныхмæ. Уыимæ иумæ сæ бынæттæй сæрибар кодтой бынæттон кадрты æмæ сын сæ бæсты урæдтой, сæ хъуыдымæ гæсгæ, гуырдзиæгтæн пайдайы кадртæ. Гуырдзыстоны партион-паддзахадон хаххыл кæд нырма ницы ивындзинæдтæ цыд, уæддæр æхсæнадон структурæтæ æмæ дзыллон информацийы фæрæзтæн «сæ рохтæ феуæгъд» сты. Тбилисы зокъотау, рæзтысты алыгъуызон шовинистон организацитæ, кæцытæ цырын кодтой гуырдзиаг националистты монцтæ. Газеттæ æмæ телеуынынады арæхæй-арæхдæр зындысты ирæтты ныхмæ æрмæ-джытæ.

Тбилисæй Цхинвалмæ фæцахуыр сты алыгъуызон эмиссартæ æмæ бынæттон гуырдзиæгты змæстой. Уырнын сын кодтой, ацы зæххыл гуырдзиæгтæ фысымтæ кæй сты, æмæ сæ сæры цы фæмидæг уа, уый аразынæн сын æппæт бартæ дæр кæй ис. Гуырдзиæгты дæр æндæр цы хъуыд, сæ тырысатæ тилгæйæ, митингтæ уагътой ирæтты ныхмæ.

Гуырдзиæгтæй ма уыд ахæмтæ дæр, кæцытæ сæхи афтæ дардтой, цыма сæ фæндыд хуссайраг ирæттимæ баныхас кæнын. Тбилис æмæ Цхинвалы уагъд цыдысты цавæрдæр фембæлдтытæ интеллигенцийы, æхсæнадон организациты минæвæрттæн. Фæлæ уыдон цæст-мæ митæ кæй уыдысты, уый ирдæй зынд.

Æппæт уыдæттæ хатгæйæ, Хуссар Ирыстоны адæм советон дуджы дæргъы фыццаг хатт сæхи «куыд æмбæлд, афтæ нæ равдыстой». Адæм æргом рацыдысты хицауиуæгады ныхмæ, уагътой митингтæ. Тбилисæй Цхинвалмæ æрбарвыстæуыд Мидхъуыддæгты министрады дæлхæйтты. Йæ бынатæй ист æрцыд обкомы фыццаг секретарь Санахъоты Феликс.

Уыимæ ма Горбачевы рацарæзтон политикæ ССР Цæдисы закъонæй слегалон кодта гуырдзиаг националон змæлды. Гуырдзиаг на-ционалисттæ раразмæ кодтой лозунгтæ этникон дискриминаци æмæ Гуырдзыстоны ССР сконды ирæтты автономон область скуынæг кæныны тыххæй. Фыццаг къахдзæф уыд 1988 азы гуырдзиаг æвзаджы рæзты паддзахадон программæ, кæцымæ гæсгæ Хуссар Ирыстоны хъуыддагкæнынад хъуамæ арæзт цыдаид æрмæстдæр гуырдзиаг æвзагыл. Гуырдзиаг информацион фæрæзты райтынг расистон-шовинистон кампани. Сæ сæйраг объект систы Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ирæттæ. Йæ нысан та уыд автономи æмæ этникон ирæтты скуынæг кæнын.

Хуссар Ирыстоны официалон хицауиуæгад уыд вазыгджын уавæры. Иуæрдыгæй, уыдон хъуамæ æххæст кодтаиккой уæлдæрлæууæг хицауады директивæтæ æмæ цыдаиккой сæ фæдыл, иннæрдыгæй та  сæ адæмы фарсмæ хъуамæ лæууыдаиккой. Адæмы та «уæллæгты» фæдыл цæуын нал фæндыд, уымæй дæр сæ нал фæндыд бонæй-бонвыддæр знагиуæггæнæг Тбилисы барамындтæ æххæст кæ-нын. Адæммæ сæвзæрд хибахъахъхъæныны инстинкт.

Гуырдзиæгты архайдæн ныхмæ архайд хъуыд. Æмæ уый нысанæн арæзт æрцыд национ змæлд «Адæмон Ныхас», кæцы националон-сæрибаргæнæн тохы ахъазыд сæйраг ролы. Йæ лидертæ систы Хъуылымбегты Торез æмæ Цоциты Алан. Алы бон дæр уагъд цыдысты митингтæ, «Адæмон Ныхас»-ы активисттæ цыдысты хъæутæм æмæ адæмæн æмбарын кодтой уавæр. Сæ хъусынгæнинæгтæ уыдысты бынтон хуымæтæг. Ома, «мах хæдбар адæм стæм æмæ нæ фæнды цæрын нæхи закъæттæм гæсгæ». «Адæмон Ныхас»-ы уæнгты фæндыд, цæмæй официалон хицауиуæгад рахæцыдаид сæ фæндоны фарс.

Уыцы рæстæджы, 1989 азы ноябрæй 1990 азы июнмæ Гуырдзыс-тоны ССР Сæйраг Совет райста антиконституцион уынаффæтæ, кæцыты фæстиуæгæн ивд æрцы-дысты советон дуджы акттæ, уыдоны ‘хсæн уыд 1922 азы бадзырд ССР Цæдисы сырæзты æмæ Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзты Декрет. Уыцы уынаффæтæ райсгæйæ, Тбилис йæ барадон тыгъдадæй йæхæдæг рацух кодта Хуссар Ирыстоны. Уымæ нæ кæсгæйæ, хуссайраг ирæтты фæндыд уавæр сабырæй аскъуыддзаг кæнын æмæ архайдтой Тбилисимæ иумæйаг æвзаг ссарыныл. 1989 азы 10 ноябры Хуссар Ирыстоны автономон областы адæмон депутатты æнæрадон сесси райста уынаффæ, автономон областæй автономон республикæ (Гуырдзыстоны сконды) саразыны тыххæй. Уыцы уынаффæ æрвыст æрцыд Тбилисмæ. Гуырдзыстоны къухдариуæгад политикон куырыхондзинад нæ рав-дыста, не сразы хуссайраг ирæтты куырдиатыл æмæ карзæй загъта «нæ».

Уый нæ, фæлæ ма 23 ноябры Цхинвалмæ «сабырадон митинг»-æй сæ бон куы базыдтой, уæд фæстæмæ худинаджы здæхт бæргæ акодтой, фæлæ сæ бирæтæ æрбынат кодтой Хуссар Ирыстоны алыварс æмæ гуырдзиаг хъæуты. Фæндæгты æхгæдтой,ахстой ирæтты, тыхнад сæ кодтой, фыдмардæй сæ мардтой. Хуссар Ирыстоны адæмы ныхмæ райдыдта æргом агресси.

ССР Цæдисы æмæ Гуырдзыстоны ССР къухдариуæгадтæм бирæ хæттыты сидтысты хуссайраг ирæттæ ахæм куырдиатимæ, зæгъгæ, «гуырдзыйы националистты æруромын уæ бон кæд нæу, уæд уавæрæн æмбæлон аргъ уæддæр скæнут». Фæлæ уыцы сидтытæ ницæмæ æркодтой. Уый нæ, фæлæ уыцы фæззæджы Гуырдзыстоны хицауиуæгадмæ æрцыдысты фашисттæ Звиад Гамсахурдиайы сæргълæудæй. Ацы фашистон режим Гуырдзыстоны расидт хæдбардзинад. Уый фæстиуæгæн Хуссар Ирыстоны уавæр ноджы фæкарздæр. Гарзджын провокацитæм бафтыд экономикон, транспортон, энергетикон блокадæтæ. Хуссар Ирыстоны адæмæн фыдмитæ кодтой Иоселиани, Къитъовани, Адамияйы гæрзифтонг абырджыты къордтæ.

Хуссар Ирыстоны адæм ма сæ сæрæн уый зыдтой æмæ развæлгъау аскъуыддзаг кодтой 1990 азы 20 сентябры сесси ауадзын. Сесси хъуамæ ауагъдæуыдаид Цхинвалы Советты хæдзары (Парламенты ныры бæстыхай) органон залы. Уыцы рæстæджы-иу депутаттæй дарддæр сессийы куысты хайад райстой æхсæнады минæвæрттæ дæр. Боны 11 сахатмæ депутаттæ æмæ æхсæнады минæвæрттæ цæуын куы райдыдтой Советты хæдзармæ, уæд федтой бахизæны гуырдзиаг милиционерты. Уыдон лæууыдысты дуæртты цур æмæ адæмы мидæмæ нæ уагътой. Депутатты бирæ ахъуыды кæнын нæ бахъуыд, уыдонæй уыд æви адæмæй – чидæр бæстыхайы фæс-тæмæ бауад, рудзынг бакодта æмæ багæпп кодта мидæмæ, бакодта иннæ рудзгуыты дæр æмæ депутаттæ æмæ адæмæй бирæтæ бахызтысты рудзгуытыл, уый фæстæ бакондæуыд дуæрттæ дæр. Боны фæткы уыд бирæ фарстатæ. Дыууæ фарстыл уынаффæйы фæстæ ахуыссыд рухс æмæ иу сахат улæфт расидтысты. Уыцы рæстæджы гуырдзиаг милиционертæ, æвæццæгæн, ахъуыды кодтой, зæгъгæ, талынджы депутаттæ сæ хæдзæрттæм ацæудзысты, æмæ  уырдыгæй ацыдысты. Фæлæ хъуыддаг афтæ нæ рауад. Адæмæй чидæртæ ацыдысты хæдзæрттæм æмæ чи – фæтæгены лампæ, чи – парафины цырагъ æрбахастой, ссыгътой сæ æмæ сесси йæ куыст адарддæр кодта.

Гуырдзиæгтæ кæд горæты æхстой стыркалиброн хæцæнгæрзтæй, уæддæр сесси йæ куыст кодта стыр дискусситимæ æмæ æддейæ цы рæмыгъдтытæ уыд, уыдоны хъусгæ дæр нæ кодтой залы адæм. Сесси цыд  суанг райсомы 4 сахатмæ.

Хуссар Ирыстоны адæмы фæндонмæ гæсгæ ацы сессийы расидт æрцыд Республикæ Хуссар Ирыстон ССР Цæдисы сконды, райст æрцыдысты националон суверенитеты тыххæй Деклараци æмæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны территорийыл ССР Цæдисы Конституци кæй кусдзæн, уый тыххæй уынаффæ.

Уæды адæмон депутаттæ ахсджиаг æмæ æнæмæнгхъæуæг уынаффæ райстой сæ сæрибардзинад æмæ цардæн тæссаг уавæрты, уымæн æмæ йæ æмбæрстой, уыцы уынаффæйыл баст кæй у Хуссар Ирыстоны адæмы фидæн.

Уыцы бон ахæм фидар бындур æвæрд куынæ æрцыдаид нæ паддзахадæн, уæд абон сæрибар, хæдбар паддзахады нæ цæриккам. Абон та нæ саразын хъæуы æппæт дæр, цæмæй макæмæ æнхъæлмæ кæсæм, фæлæ нæхæдæг дæр фезмæлæм æмæ нæ республикæйы экономикæ дæр сæндидзын кæнæм, цæмæй нæхæдæг дæр уæм æххуысхъом.

ОСИАТЫ Индирæ