Анахарсисы номыл централон библиотекæйы уыд РХИ-йы сгуыхт журналист, РЦИ-Аланийы культурæйы сгуыхт архайæг, йæ радтæг адæмы аккаг фырт Хозиты Петр Иосифы фырты чиныг «Рæзхæссæн»-ы презентаци.
Ардæм фæуазæг филологон зонæдты кандидат Дзиццойты Юри, медиа-центр «Ир»-ы президент Гаглойты Иринæ, РХИ-йы Президенты паддзахадон уынаффæгæнæг Коцты Къоста, РХИ-йы сгуыхт журналист, ХИПУ-йы журналистикæйы кафедрæйы сæргълæууæг Хъодалаты Хансиат, эксперт Кокойты Тарзан, æхсæнадон архайджытæ Плиты Беллæ æмæ Пæррæстаты Сæрмæт, Фыдыбæстæ хъахъхъæнæг Цхуырбаты Тимур, йæ хæлæрттæ, Ленингоры районæй йæ комбæстæгтæ æмæ æндæр уазджытæ.
Библиотекæйы директор Гуыцмæзты Иннæ райдианы бузныг загъта мадзалмæ æрбацæуджытæн. Уый фæстæ Хозиты Петр радзырдта йæ чиныджы тыххæй, зæгъгæ, æрæмбырд дзы кодтон мæ публикацитæ – уацтæ æмæ зонадон куыстытæ ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл.
Йæ чиныг «Рæзхæссæн» цæмæн схуыдта, уый тыххæй Петр загъта: «Ацы чиныджы кæд хорзæй æмæ пайдайæ исты ис, уæд уыдон сты Хуссар Ирыстоны национ-сæрибаргæнæн змæлды тыххæй дзы цы æрмæджытæ ис, уыцы уацтæ. Мæ разныхасы сæ документалон уацтæ дæр рахуыдтон. Хæстæг сты документалон жанрмæ, уымæн æмæ фыст æрцыдысты уыцы историон цаутимæ иу рæстæджы. Уымæ гæсгæ дзы, цыма, уыцы азты (ивгъуыд æнусы 80-æм азты кæрон æмæ 90-æм азты райдайæн) комулæфт баззад, афтæ зыны чиныгкæсæгмæ. Æз мæхæдæг уыдтæн уыцы цауты архайæг, куыстон областон газет «Советон Ирыстон»-ы (фæстæдæр «Хурзæрин»-ы) уацхæссæгæй, хайады сæргълæууæгæй, республикæ расидыны фæстæ уыдтæн фыццаг парламенты депутат, адæмон змæлд «Адæмон ныхас»-ы уæнг, ома, уый зæгъынмæ хъавын æмæ алцыдæр уыдтон мæхи цæстæй, алцæмæн дæр мæхæдæг уыдтæн æвдисæн. Æрхæсдзынæн æрмæст иу дæнцæг. Чиныджы райдайæны ис иу уац «Ног хицауад Хуссар Ирыстоны», зæгъгæ, ахæм сæргондимæ. Ныхас дзы цæуы Хуссар Ирыстоны уæды областы статус «Республикæ Хуссар Ирыстонмæ» раивыныл, Советты фæстæ ног хицауад саразыныл. Уый уыдис 1991 азы 16-æм октябры. Нæ историйы ацы ахсджиаг цау фыст æрцыд алыгъуызон документты, официалон историон æрмæджыты æмæ афтæ дарддæр. Фæлæ уыдоны нæй иу хъуыддаг – ацы историон цауы рæстæджы сессийы цавæр моралон-психологон уавæр уыдис, уый. Æз ыл фыстон, сессийы куыст куы ахицæн, уæдæй дыккаг бон æмæ дзы, кæй зæгъын æй хъæуы, баззадысты сессийы архайджыты æнкъарæнтæ, рæстæджы ныхмæвæрд æмæ æбæрæг æууæлтæ, зæронд системæ æмæ ног, национ-патриотон уылæны минæвæртты ‘хсæн карз ныхæстæ, быцæутæ, хъæлæс кæныны «хиндзинæдтæ». Ис дзы архайджыты нæмттæ æмæ мыггæгтæ дæр.
Кæстæр фæлтæртæй йæ адæмы æцæг истори базонын кæй бафæнда, уыдонæн ацы хабæрттæ уыдзысты цымыдисон. Уымæ гæсгæ сæ ныууагътон мæ уацты. Иуæй-иу адæймæгты зæрдæхудты бацæуынæй, сæйрагдæрыл банымадтон æцæгдзинад. Чиныгæн ном раттыныл сагъæс кæнгæйæ, мæ хъуыдыйы, фыццаджыдæр уыд, цы революцион дуджы кой уын ракодтон, уый, æмæ ацы дзырд кæцæйдæр йæхигъæдæй феггуырд мæ сæры. Уæдмæ дзы никуы пайда кодтон, фæлæ иугæр фæзынд, уæд æй нал суагътон, мæ зæрдæмæ фæцыд. Мæнмæ гæсгæ, уый æххæстæй æвдисы, цы хъуыды дзы бавæрдтон, уый: Хуссар Иры хæдбар паддзахад куыд æмæ цæмæй райдыдта йæ фыццаг къахдзæфтæ, цавæр аххосæгтæ сызмæлын кодтой адæмы фæндон, чи райста йæхимæ адæмы сæргъ æрлæууыны стыр бæрндзинад, цавæр бындурон уынаффæтæ райста республикæ йæхи сфидар кæныны тыххæй, куыд хъахъхъæдта йæхи æддагон æмæ мидæггагон знæгтæй.
Ацы чиныг мын рагæй уыд цæттæ, иу дæс азы размæ хъуамæ рацыдаид, фæлæ афтæ рауад æмæ афæстиат. Бузныг зæгъын Косты Лизæйæн, уый мæ сразæнгард кодта. Ацы чиныг цы рæстæг æрцахста, уым Ирыстон Хуссарæй Цæгатмæ баййæфта цалдæр хæсты. Æмæ сæ иувæрсты куыд хъуамæ ахызтаин! Цыфæнды хæст дæр трагеди у, фæлæ дзы «æмбæхст» ис иу миниуæг – уый райхалы, раргом кæны адæмы удыхъæд. Уыдæттæ равдисыныл архайдтон хæсты тыххæй фыст уацты. 1990 азæй фæстæмæ цыппар тугкалæн хæсты уыдис Ирыстоны, уыдонæй æртæ – Хуссар Ирыс-тоны, иу та – Цæгаты. Æмæ дзы алы хæст дæр равдыста ирон адæмы удыхъæд, тыхст рæстæджы кæрæдзийыл хæцын кæй фæра-зæм, уый».
Библиотекæйы кусæг Джыккайты Аллæ радзырдта Хозиты Петры цардвæндаджы тыххæй. Загъта, зæгъгæ, хæрзæвзонгæй ссис РХИ-йы Уæлдæр Советы депутат. Бирæ, зæгъ, балæггад кодта йæ радтæг адæмæн.
Хозийы фырт катай кæны ирон æвзаджы хъысмæты тыххæй дæр. Загъта, зæгъгæ, ирон æвзаджы уавæр, иумæйаг сисгæйæ, хуыздæр ницæмæй фæцис фæстаг дæсгай азты дæргъы: бирæ организацитæ аразын, бирæ ныхæстæ кæнын æмæ стыр ныфсытæ æвæрыны бæсты, дам, хъæуы гыццыл къахдзæфтæ кæнын алы бон дæр, æвзаджы рæзтæн ахъаз чи уа, ахæмтæ. Фылдæр ирон чингуытæ уадзын, ирон æвзаджы урокты сахаттæ, дам, фылдæр кæнын, ирон периодикон мыхуыры рæзтыл практикон æгъдауæй кусын æмæ, æппынфæстаг, ног ирон скъолатæ гом кæнын. РЦИ-Аланийы раздæры Сæргълæууæг Битарты Вячеславы хъæппæрисæй, зæгъ, чи сырæзт, ахæм алайнаг гимназтæ. Æвзаджы фарстыл дзургæйæ, дам, арæх фæзæгъæм, æнæ æвзаг адæм дæр нæй, зæгъгæ. Æмæ уым мæнгæй ницы ис, фæлæ, зæгъ, ыл басæттын хъæуы – айрох нæ вæййы ацы карз хатдзæджы аххосæг-тыл арф ныхъхъуыды кæнын. Афон, дам, у æвзаджы проблемæмæ æндæр, бæрнон-дæр цæстæй акæсын, арфдæр дзы аныгъуылын…
Цхуырбаты Тимур банысан кодта, зæгъгæ, Хозийы фырт критикæ кæнынæй нæ тарст, алыхатт дæр дзырдта рæстдзинадыл. Йæ чиныгмæ, зæгъ, цы уацтæ бахаста, уыдон иууылдæр сты ивгъуыды мысинæгтæ. Уый, дам, у фыццаг зæрватыкк ивгъуыды мысинæгты тыххæй. Чиныг дзуры Хуссар Ирыстоны национ-сæрибаргæнæн змæлд куыд уæззау æмæ дæргъвæтин уыд, уый тыххæй.
Петры тыххæй хъарм ныхæстæ загъта Гаглойты Иринæ. «Петр у, ахæм журналисттæй, кæцытæ зонынц, цы сæ хъæуы, уый. Хозийы фырт зыдта цæй тыххæй фыста, уый. Чиныджы ирдæй зыны йæ зæрдæ йæ Ирыстоныл кæй риссы. Хъуысы дзы рæстдзинады ныхас. Хуыцауæн бузныг, не ‘хсæн Петяйы хуызæн журналисттæ кæй ис, уый тыххæй», – загъта Гаглойты чызг. Уый æрсидт Петрмæ, цæмæй бирæ фысса, зæгъгæ, дæ архайд æнæмæнгхъæуæг у.
РХИ-йы Парламенты фыццаг æрсидты уæззау рæстæджыты тыххæй йæ хъуыдытæ загъта Дзиццойты Юри: «Ацы чиныг æз иууылдæр бакастæн æмæ мын ногæй мæ зæрдыл æрлæууын кодта уыцы азты цаутæ. Петримæ иумæ куыстам газеты, Парламенты. Уыдыстæм иу хъуыдыйыл хæст, кæрæдзи тынг æмбæрстам. Йæ чиныджы цы цаутæ равдыста, уыдон федта йæхи цæстæй, йæ зæрдæйы рæбынæй рацыдысты. Депутаттæ уæвгæйæ-иу уынаффæ кодтам карз фарстатыл дæр, æнæхъæн нацийы хъысмæт нæ уæхсчытыл уыд. Тынг раст адæймаг у. Бузныг, лыстæггай сæ кæй фæфыста, уый тыххæй. Дæ ном цæрдзæн Ирыстоны».
Кокойты Тарзан банысан кодта, зæгъгæ, Петр æрмæст факттæ нæ фыссы, фæлæ ма сын кæны анализ дæр æмæ йæ хорздзинад дæр уый мидæг ис. «Цыдæриддæр дзы ис, уыцы цаутыл фыссы зæрдæрыстимæ. Иу рæстæджы, бæрæг аххосæгтæм гæсгæ, Ленингор, цыма, иуварс аззад. Уый тынг зын уыд Петяйæн. Арæх-иу ацыд Ленингормæ, йæ райгуырæн хъæумæ æмæ-иу цæрджыты æрсабыр кодта, ныфсæй-иу сын балæууыд. Бирæ сын балæггад кодта. Йæ чиныг схуыдта «Рæзхæссæн», уымæн æмæ йæ цæстыты раз рæзт йæ радтæг Ирыстон, йæхиуыл æвзæрста æппæт зындзинæдтæ дæр. Чиныджы æвдыст цæуы авторы катай, сагъæс. Йæ уацтæ иууылдæр баст сты Ирыстонимæ. Йæ хорз дæр ын зоны æмæ йе ‘взæр дæр æмæ сæ ныффысы. Йе ‘взаг у хъæздыг, æнцонæмбарæн. Нырма йын бирæ бантысдзæн. Петяйы-иу æнæмæнгæйдæр хъæуы фæхонын республи-кæйы уагъдцæуæг мадзæлттæм».
Коцты Константин загъта, автор йæ чиныджы кæй равдыста 90-æм азты цаутæ. «Петр разынд цензурæйæ тыхджындæр. Алыхатт дæр фыста æппæт зæрдæйæ Ирыстоны риссагдæр фарстатыл. Йæ бон ссис ирон адæмы, мадæлон æвзаджы тыххæй рыст равдисын. Алкæмæн йæ бон нæ бауыдзæн йæ зæрдæйы рыст равдисын. Дарддæр дæр хъуамæ фысса. Петя, дæ мæсыг амайын нæ фæдæ», – йæ ныхас балхынцъ кодта Коцты Константин.
Æхсæнадон архайæг Плиты Беллæ загъта, зæгъгæ, йæ фидар удыхъæд куыд уыд, афтæмæй йын баззад. Уый, дам, зыны йæ чиныджы. «Бавæрдта дзы йæ зæрдæ дæр æмæ йæ уд дæр. Фыста цауты куыд уыдта, афтæ. Уый у йæ характер. Ахæм журналисттæ стæмтæ сты. Уацтæ сæ тæвдыл фыст кæй æрцыдысты, сæ хорздзинад дæр уый мидæг ис», – загъта Плиты чызг.
Пæррæстаты Сæрмæт чиныджы автормæ бахатыд ахæм ныхæстимæ. «Ды дæ курдиатджын адæймаг. Цæгат Ирыстонмæ куы ацыдтæ, уæдмæ ды Хуссары дæ хæс бафыстай уæлдайджынтæй. Лæмбынæг бакастæн чиныг æмæ тынг цымыдисон у». Сæрмæт бакаст чиныгæй скъуыддзæгтæ дæр. Презентацийы хайадисджытæ иууылдæр чиныгæн скодтой стыр аргъ.
Йæ дарддæры пълæнтты тыххæй Хозийы фырт фехъусын кодта: «Мæ «Дзуринæгты» телеравдыстытæй чиныджы верси сарæзтон. Мæхи тексттимæ ма дзы ис нæ истори, æмæ культурæйы алы къабæзты Ирыстоны хуыздæр специалистты хъуыдытæ дæр. Чиныг цæттæ у мыхуырмæ.
Арфæ кæнæм Петрæн. Уадз, ноджыдæр фылдæр æнтыстытæ бафтæд дæ къухты. Сывæллонау æнæхин уыдтæ æмæ афтæмæй баззадтæ абоны онг дæр æмæ æнæниз æмæ дзæбæхæй фæцæр бирæ азты дæргъы де ‘ввахс адæмимæ.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
