1990 азы 20 сентябры бон Хуссар Ирыстоны историйы ахсджиаг бынат ахсы. Уым фыст æрцыд сызгъæрин дамгъæтæй.
Уæд Областон Советы адæмон депутаттæ райстой историон уынаффæ Хуссар Ирыстоны Республикæ расидыны тыххæй. Уый уыд Хуссар Ирыстоны адæмы фæндвидар бæллиц сæрибардзинад æмæ хæдбардзинадмæ. Хæдбардзинадмæ фæндаг та никуы вæййы дидинвæлыст æмæ æнцонвадат. Æмæ Хуссар Ирыстоны адæм бирæ хъизæмæрттæ бавзæрстой Гуырдзыстоны æрдыгæй, сæ хæдбардзинадмæ фæндаг уыд тугæрхæмттæ, фæлæ иу къахдзæф дæр фæстæ нæ алæууыдысты, иу мисхал дæр нæ фæиппæрд сты сæ фыдæлты равзаргæ фæндагæй, цыдысты размæ æмæ сæ къухы бафтыд нымад хæдбардзинад.
Ирон адæм цæргæ-цæрæнбонты тох кодтой, сæ сæрибардзинадмæ-иу сын чи фæныхылдта, уыдонимæ. Кæддæриддæр цæттæ уыдысты, сæ национ интерестæ-иу сын ныддæлдзиныг кæнынмæ чи хъавыд, уыдонæн ныхкъуырд радтынмæ. Æнусты дæргъы знæгты астæу цæргæйæ, уыдон кæддæриддæр уырныдта, рæстдзинад кæй фæуæлахиз уыдзæнис, æмæ-иу уый фæстиуæгæн æфхæрд дæр бирæ хæттыты æййæфтой, бирæ зиæнттæ сыл цыд æмæ бирæ зындзинæдтæн быхстой.
1989 азæй 2008 азы августмæ рæстæгыл нæ цæст ахæсгæйæ, банысан кæнын хъæуы, Хуссар Ирыстоны хъысмæт скъуыддзаггæнæгтыл банымайæн кæмæн ис, ахæм ирд цаутæ. Дзурын та сыл хъæуы советон дугæй райдайгæйæ. Уæд Хуссар Ирыстоны адæм нæ уыдысты бæллиццаг уавæры. Хуссарирыстойнаг адæмы ныхмæ Гуырдзыстон уагъта знагиуæгон политикæ. Уыцы политикæйы фæстиуæгæн ирæттæ хъуамæ батадаиккой гуырдзиæгты ‘хсæн, скуынæг уыдаиккой æнæ тугкалдæй. Гуырдзиæгты ахæм политикæйы аххосæй Гуырдзыстоны официалонæй цы 160 мин хуссайраг ироны цард, уыдон сæ культурæ æмæ æвзагæй иппæрд кæй уыдысты, уый фæстиуæгæн ассимиляцигонд æрцыдысты æмæ æцæгæйдæр «батадысты» гуырдзыйы ‘хсæн. Хуссар Ирыстоны цæрæг 67 мин ироны та «планмæ гæсгæ» хъуамæ «кафыдаиккой кæйдæр къухæмдзæгъдмæ», кæнæ та хъуамæ сæ Райгуырæн бæстæ ныууагътаиккой æмæ æндæр рæттæм фæцыдаиккой, науæд физикон æгъдауæй куынæг æрцыдаиккой. Фæлæ сын ССР Цæдисы интернационализм æмæ адæм-ты хæлардзинады идеологиимæ ирæтты физикон æгъдауæй куынæггæнæн нæ уыд.
КАДРОН ПОЛИТИКÆ АРÆЗТОЙ ГУЫРДЗИÆГТЫ ПАЙДАЙÆН
Куыддæр ССР Цæдис фæцудыдта, афтæ æппæт дæр ивын райдыдта. Советон рес-публикæтæй иууыл фыццаг уавæр фæхатыдысты гуырдзиæгтæ æмæ уадзын райдыдтой, æхсæнады æппæт фадгуыты гуырдзиаг нацийы приоритет сифтонг кæнынмæ здæхт чи уыд, ахæм политикæ. Гуырдзиæгты ‘хсæн парахат цыд ССР Цæдисы скондæй Гуырдзыстоны рахизыны хъуыды. Дæлдзиныг кæнын райдыдтой сæ республикæйы цæрæг æндæр нациты, уыцы нымæцы ирæтты бартæ æмæ интересты.
Паддзахадон æмвæзадыл æргом нæ дзырдтой Хуссар Ирыстоны ныхмæ, фæлæ кадрон политикæ арæзтой гуырдзиæгты пайдайæн. Областмæ дыккаг секретарæй æрбарвыстой Паддзахадон æдасдзинады комитеты фæлтæрд кусæг Гохелашвилийы. Уый æргом архайдта ирæтты ныхмæ, фæлæ гуырдзиæгты хæрзæбонæн. Уыимæ иумæ сæрибар кодтой бынæттон кадрты æмæ сын сæ бынæтты урæдтой, сæ хъуыдымæ гæсгæ, гуырдзиæгтæн пайдайы кадртæ. Гуырдзыстоны партион-паддзахадон хаххыл кæд нырма ницы ивддзинæдтæ цыд, уæддæр æхсæнадон структурæтæ æмæ дзыллон информацийы фæрæзтæн «сæ рохтæ феуæгъд» сты. Тбилисы зокъотау, рæзтысты алыхуызон шовинистон организацитæ. Уыдон цырын кодтой гуырдзиæгты националистон монцтæ. Газеттæ æмæ телеуынынады арæхæй-арæхдæр зындысты ирæтты ныхмæ æрмæджытæ.
Тбилисæй Цхинвалмæ фæцахуыр сты алыхуызон эмиссартæ æмæ бынæттон гуырдзиæгты змæстой. Уырнын сын кодтой, уыдон фысымтæ кæй сты ацы зæххыл. Æмæ уыдон дæр сæ тырысатæ тилгæйæ, митингтæ уагътой ирæтты ныхмæ.
Гуырдзиæгтæй иуæй-иутæ сæхи афтæ дардтой, цыма сæ хуссайраг ирæттимæ баныхас кæнын фæндыд. Цæстмæ митæн Тбилис æмæ Цхинвалы уагътой ца-вæрдæр фембæлдтытæ интеллигенци æмæ æхсæнадон организациты минæвæрттæн. Фæлæ уыдон цæстмæ митæ кæй уыдысты, уый бамбæхсын сын нæ бантыст..
Æппæт уыдæттæ хатгæйæ, Хуссар Ирыстоны адæм советон дуджы дæргъы фыццаг хатт сæхи «куыд æмбæлд, афтæ нæ равдыстой». Адæм æргом рацыдысты хицауиуæгады ныхмæ, уагътой митингтæ. Тбилис Цхинвалмæ æрбарвыста Мидхъуыддæгты министрады дæлхæйтты. Йæ бынатæй ссæрибар кодтой обкомы секретарь Санахъоты Феликсы.
Гуырдзиæгтæн стыр æххуыс фæцис Горбачевы рацарæзтон политикæ – ССР Цæдисы закъонæй уый слегалон кодта гуырдзиаг националон змæлд. Гуырдзиаг националисттæ раразмæ кодтой лозунгтæ Гуырдзыстоны ССР сконды ирæтты автономон область скуынæг кæныны тыххæй. Сæ фыццаг къахдзæф уыд 1988 азы гуырдзиаг æвзаджы рæзты паддзахадон программæ. Ацы программæмæ гæсгæ Хуссар Ирыстоны хъуыддагкæнынад хъуамæ арæзт цыдаид æрмæстдæр гуырдзиаг æвзагыл. Афтæмæй гуырдзиаг информацион фæрæзты райтынг расистон-шовинистон кампани. Сæ сæйраг объект систы Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ирæттæ. Йæ нысан уыд автономи æмæ этникон ирæтты скуынæг кæнын.
Хуссар Ирыстоны официалон хицауиуæгад уыд уæззау уавæры. Иуæрдыгæй уыдон хъуамæ æххæст кодтаиккой уæлдæр лæууæг хицауады директивæтæ æмæ цыдаиккой сæ фæдыл, иннæрды-гæй та — сæ адæмы фарсмæ хъуамæ лæууыдаиккой. Адæмы та «уæллæгты» фæдыл цæуын нал фæндыд, уымæй дæр сæ нал фæндыд бонæй-бонвыддæр знагиуæггæнæг Тбилисы барамындтæ æххæст кæнын. Адæммæ сæвзæрд хибахъахъхъæныны инстинкт.
Гуырдзиæгты архайдæн ныхмæ архайд хъуыд. Æмæ уый нысанæн арæзт æрцыд национ змæлд «Адæмон Ныхас». Йæ лидертæ систы Хъуылымбегты Торез æмæ Цоциты Алан. «Адæмон Ныхасы» активисттæ цыдысты хъæутæм æмæ адæмæн æмбарын кодтой уавæр. Сæ хъусынгæнинæгтæ уыдысты бынтон хуымæтæг. Ома, «мах хæдбар адæм стæм æмæ нæ фæнды цæрын нæхи за-къæттæм гæсгæ». «Адæмон Ныхасы» уæнгты фæндыд, цæмæй официалон хи-цауиуæгад сæ фæндоны фарс рахæцыдаид.
Уыцы рæстæджы, 1989 азы ноябрæй 1990 азы июнмæ Гуырдзыстоны ССР Сæйраг Совет райста антиконституцион уынаффæтæ. Уыцы уынаффæты фæстиуæгæн аивтой советон дуджы акттæ, уыдоны ‘хсæн уыд 1922 азы бадзырд ССР Цæдисы сырæзты æмæ Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзты Декрет. Уымæй Тбилис йæ барадон тыгъдадæй йæхæдæг ракодта Хуссар Ирыстоны. Уымæ нæ кæсгæйæ, хуссайраг ирæтты фæндыд уавæр сабырæй аскъуыддзаг кæнын æмæ архайдтой Тбилисимæ иумиаг æвзаг ссарыныл. 1989 азы 10 ноябры Хуссар Ирыстоны автономон областы адæмон депутатты æнæрадон сесси райста уынаффæ автономон областæй автономон республикæ (Гуырдзыстоны сконды) саразыны тыххæй. Уыцы уынаффæ бæргæ арвыстой Тбилисмæ, фæлæ Гуырдзыстоны къухдариуæгад политикон куырыхондзинад нæ равдыста, не сразы хуссайраг ирæтты куырдиатыл æмæ карзæй загъта «нæ».
Уый нæ, фæлæ ма 23 ноябры Цхинвалы «сабырадон митинг»-æй сæ бон куы базыдтой, уæд фæстæмæ худинаджы здæхт акодтой, фæлæ сæ бирæтæ æрбынат кодтой Хуссар Ирыстоны алыварс гуырдзиагхæццæ хъæуты. Фæндæгты æхгæдтой, ахстой ирæтты, фыднад сæ кодтой, фыдмардæй сæ мардтой. Афтæмæй Хуссар Ирыстоны адæмы нахмæ райдыдта æргом агресси.
ССР Цæдисы æмæ Гуырдзыстоны ССР къухдариуæгадтæм бирæ хæттыты сидтысты хуссайраг ирæттæ ахæм куырдиатимæ, зæгъгæ, «гуырдзыйы националистты æруромын уæ бон кæд нæу, уæд уавæрæн æмбæлон аргъ уæддæр скæнут». Фæлæ уыцы сидтытæ ницæмæ æркодтой. Уый нæ, фæлæ ма уыцы фæззæджы Гуырдзыстоны хицауиуæгадмæ æрцыд фашистон режим Гамсахурдиайы сæргълæудæй. Гамсахурдия Гуырдзыстоны расидт хæдбардзинад. Уый фæстиуæгæн Хуссар Ирыстоны уавæр ноджы фæкарздæр. Гарзджын провокацитæм бафтыдысты экономикон, транспортон, энергетикон блокадæтæ. Хуссар Ирыстоны адæмæн фыдмитæ кодтой Иоселиани, Къитъовани, Адамияйы гæрзифтонг абырджыты къордтæ.
«СЕССИЯ ПРИ СВЕЧАХ»
Хуссар Ирыстонæн æндæр фæрæз нал уыд æмæ развæлгъау аскъуыддзаг кодтой 1990 азы 20 сентябры сесси ауадзын. Сесси хъуамæ ауагътаиккой Цхинвалы Советты хæдзары (Парламенты ныры бæстыхай) органон залы. Уыцы рæстæджы-иу депутаттæй дарддæр сессийы куысты хайад райстой æхсæнады минæвæрттæ дæр.
Боны 11 сахатмæ депутаттæ æмæ æхсæнады минæвæрттæ цæуын куы райдыдтой Советты хæдзармæ, уæд федтой бахизæны гуырдзиаг милиционерты. Уыдон лæууыдысты дуæртты цур æмæ адæмы мидæмæ нæ уагътой. Депутатты бирæ ахъуыды кæнын нæ бахъуыд, уыдонæй уыд æви адæмæй – чидæр бæстыхайы чъылдыммæ бауад, рудзынг бакодта æмæ багæпп кодта мидæмæ, бакодта иннæ рудзгуыты дæр æмæ бирæтæ бахызтысты рудзгуытыл, уый фæстæ бакодтой дуæртты дæр. Боны фæткы уыд бирæ фарстатæ. Дыууæ фарстыл уынаффæйы фæстæ ахуыссыд рухс æмæ иу сахат улæфт расидтысты. Уыцы рæстæджы гуырдзиаг милиционертæ уым нал уыдысты. Адæмæй чидæртæ ацыдысты хæдзæрттæм æмæ чи фæтæгены лампа, чи парафины цырагъ æрбахастой, ссыгътой сæ æмæ сесси йæ куыст адарддæр кодта.
Гуырдзиæгтæ кæд горæт æхсын райдыдтой стыркалиброн хæцæнгæрзтæй, уæддæр сесси йæ куыст кодта стыр дискусситимæ æмæ æддейæ цы рæмыгъдтытæ уыд, уыдон хъусгæ дæр нæ кодтой залы адæм. Сесси цыд суанг рай-сомы 4 сахатмæ. Уый фæстæ йæ адæм рахуыдтой «сессия при свечах», ома, цырæгъты рухсмæ сесси.
Хуссар Ирыстоны адæмы фæндонмæ гæсгæ, ацы сессийы расидтысты Республикæ Хуссар Ирыстон ССР Цæдисы сконды. Депутаттæ райстой националон суверенитеты тыххæй Деклараци æмæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны территорийыл ССР Цæдисы Конституци кæй кусдзæн, уый тыххæй уынаффæ.
Ацы ахсджиаг къахдзæф уыд раст æмæ æнæмæнгхъæуæг. 1990 азы 20-æм сентябры ахæм фидар бындур æвæрд куы нæ æрцыдаид нæ паддзахадæн, уæд абон сæрибар, хæдбар паддзахады нæ цæриккам.
Мах хъуамæ кад кæнæм, уыцы уæззау дуджы ахæм хъуыддæгтæ чи скъуыддзаг кодта, уыдонæн, Хуссар Ирыстоны амондджын фидæн развæлгъау чи уыдта, йæ сæрибардзинад æмæ хæдбардзинады сæраппонд йæ тых, йæ зонд æмæ, æгæрыстæмæй, йæ цард дæр чи нæ бавгъау кодта, уыдонæн, ма сын рох кæнæм сæ хъæбатырдзинад æмæ ныфсхастдзинад.
ОСИАТЫ Индирæ
