Нæ республикæйы цæрджытæ та арæхдæр райдыдтой рынчын кæнын коронавирусон низæй æмæ рæстæг куыд цæуы, афтæ рынчынты нымæц фылдæрæй-фылдæр кæны. Фæззæджы æрлæудимæ низ ноджы скарз, рынчындæттæ байдзаг сты рынчынтæй, дохтыртæ нал æххæссынц сæ профессионалон хæстæ æмбæлонæй æххæст кæныныл, æмæ республикæйы къухдариуæгады бахъуыд карантинон мадзæлттæ райсын. Ацы къахдзæф хъуамæ фæахъаз уаид рынчынты нымæц фæкъаддæр кæнынæн æмæ уыимæ дохтыртæн дæр фенцондæр уаид.
Дыууæ азы размæ Китайы цы коронавирусон низ фæзынд, уый цыбыр рæстæгмæ апарахат æгас дунейыл æмæ абоны онг адæмы хъизæмарæй мары. Комкоммæ низæй дзæвгар адæм амард, фæлæ тасы фæстиуæгæн 100 хатты фылдæр та æндæр низтæй ныннизджын сты. Адæмы фылдæр хай афтæ тынг фæтарстысты, афтæ тынг сын бандæвта сæ психикæйыл ацы æнæхайыры низ, æмæ æрмæст йæ койæ дæр баризынц.
Уымæн та йæ сæйраг аххосæгтæ сты, фыццаджыдæр, дзыллон информацийы фæрæзтæ, кæцытæ æвирхъау хуызты дæттой æмæ нырма дæр дæттынц информаци ацы низы тыххæй, æмæ дохтыртæ, – уыдон та, адæмæн ныфсытæ æвæрыны бæсты, ноджы ныдиссаг кодтой уавæр æмæ сæхи равдыстой бынтон æдых низы ныхмæ тохы рæстæджы дæр. Кæд æмæ дохтыртæй ахæмтæ уыд, кæцытæ нæ тарстысты раст инструкцитæ раттынæй, уæд уыдонæн та, комкоммæ зæгъгæйæ, «сæ дзыхтæ сæхгæдтой», ома сын нал лæвæрдтой бар нал дæр телеуынынады раныхас кæнынæн, нал дæр газетты æмæ æндæр информацион фæрæзты сæ хъуыды зæгъынæн.
Ацы кризисон уавæры ахуыргæндты зæрдæ уæлдай тынгдæр хсайы вакцинацимæ, уымæн æмæ корнавирусон низ йæ фæзындæй фæстæмæ фарстатæ фылдæр сывзæрын кодта дзуаппытæй. Вакцинацийы пайдайы æмæ æнæмæнгхъæуæг процедурæйы тыххæй алырдыгæй дæр хъусын кæнынц, – телеуынынадæй, газеттæй, интернеты тыгъдады. Фæдисы хъæр кæнынц æрмæст дохтыртæ нæ, фæлæ ма политиктæ æмæ æндæр алыгъуызон гоймæгтæ, кæцытæ тынг дард лæууынц медицинæмæ, уæлдайдæр та, вирусологимæ. Уæдæ лæмбынæг æркæсæм, цы у вакцинæ æмæ йæ цахæм уавæрты ис аразæн.
Вакцинæ æмæ вакцинаци. Ацы медицинон препарат арæзт æрцæуы адæймагæн, цæмæй йæ иммунитет фæтыхджын уа, баххуыс ын кæна антителæтæ аразынæн æмæ организм низы ныхмæ æнцонтæй стох кæна. Фылдæр хатт вакцинæ организммæ бауадзынц уколæй, стæмдæр хатт – спрей дзыхы бакалгæйæ.
Ныридæгæн коронавирусы ныхмæ цы вакцинæтæ аразынц, уыдонæй иу дæр эффективон нæу, алкæцымæ дæр дзы ис бирæ хъæндзинæдтæ, – кæмæн дзы саразынц, уыдонæн сæ 80 проценты хиæнкъарынадыл бандавынц æвзæрырдæм. Адæм не ууæндынц вакцинæйыл, уымæн æмæ дзы йæ саразыны фæстæ сæхи фæхатынц лæмæгъ, æнæниздзинад фæцуды, уымæй уæлдай ма йæ коронави-русæй дæр нæ бахизы – уæддæр дзы фæрынчын вæййы. Зынгæ вирусологтæ æмæ иммунологтæ куыд æмбарын кæнынц, афтæмæй рæстмæ вакцинæйæн ахæм фæрссаг эффекттæ ма хъуамæ уа, кæд дзы уа, уæд та хæрзчысыл процент. Цыбырдзырдæй, коронавирусы ныхмæ вакцинæты нырма кæронмæ ничи сахуыр кодта æмæ куыд уынæм, афтæмæй ныридæгæн сæ пайдайæ сæ зиан фылдæр у.
Вакцинæ æнæмæнг саразын чи домы, уыдон æвиппайды сæхи араст кæнынц, ома ногæй куы фæрынчын уай, уæд æй, зæгъгæ æнцондæртæй ахæсдзынæ. Фæлæ ныридæгæн ахуыргæндтæ куыд рабæрæг кодтой, афтæмæй, коронавирусæй чи фæрынчын вæййы, уыдонæн сæ фылдæр хай иммунитет райсынц цæрæнбонтæм ацы низы ныхмæ, чидæртæ цалдæр азмæ, æмæ хæрзцъус адæмæн та нæ сырæзы иммунитет, фæлæ уый организмы сконды тыххæй вæййы. Куыд бæрæг у, афтæмæй адæймаг дыккаг хатт ацы низ æнцондæртæй ахæссы вакцинæйы фæрцы нæ, фæлæ йæхи иммунитеты фæрцы.
Бамбарын ма хъæуы уый дæр æмæ вакцинæ кæй нæу хæринаг, дон, уæлдæф, кæцытæ æнæмæнгхъæуæг сты организмæн. Вакцинæ у, адæймагыл тынг чи бандавы, ахæм медицинон препарат, æмæ йæ аразын хъæуы тынг арæхстгай. Кæмæн æй аразынц, куыд, æмæ цавæр процедурæйы хуызы, уыцы фарстатæ дохтыртæ æнæмæнг лæмбынæг хъуамæ сахуыр кæной æмæ афтæмæй æрæвналой вакцинацимæ.
Куыдфæнды дæр ма уа, уæддæр алы адæймагæн дæр иумийагæй сисгæйæ йæхи иммунитет у бирæ тыхджындæр кæцыфæнды вакцинæмæ абаргæйæ. Мæнгæй нæ фæ-хонынц вакцинайы фæрцы сывзæргæ иммунитет «аипджын». Стæй ма ахæм райсгæ иммунитет фæхъæуы рæстæгæй-рæстæгмæ стимуляци кæнын дæр, ома ревакцинаци, кæцы та йæхирдыгæй фидæны расайы аллерги, хроникон инфекцитæм, онкологон низтæм æмæ афтæ дарддæр.
Раст зæгъгæйæ, вакцинацийы фæрцы бирæ низтыл фæтых сты адæм, куыд хæбузниз, фадынæг, туберкулез æмæ æндæртыл. Фæлæ ма ацы хъуыддагмæ стыр хайбавæрд бахастой, адæмы цардуагон уавæртæ бæрæг кæй фæхуыздæр сты æмæ санитарон-эпидемиологон мадзæлттæ кæй райдыдтой аразын, уыдон дæр. Стæй ма уыцы вакцинæты арæзтой дæсгай азты дæргъы æмæ-иу куы рабæрæг кодтой, организмæн ницы зиан хæссынц, низы ныхмæ у эффективон, уæд-иу æй райдыдтой аразын. Ныридæгæн дæр Уæрæсейы ноггуырдтæн æнæмæнг аразынц туберкулезы ныхмæ вакцинæ(БЦЖ), фæлæ уæддæр туберкулезæй рынчынтæ Советон Цæдисы рæстæгмæ абаргæй’ азæй-азмæ фылдæр кæнынц. Афтæмæй та ацы вакцинæ цы бæстæты нæ аразынц æмæ цардуагон уавæртæ хорз кæм сты, уым та къаддæр сты ацы низæй рынчынтæ Уæрæсемæ абаргæйæ. Уый та ууыл дзурæг у, æмæ цардуагон уавæртæ куы нæ бæззой, уæд вакцинæ дæр ницы æххуыс кæны.
Уæдæ лæмбынæгдæр æркæсæм коронавирусы вак-цинæтæм æмæ сбæлвырд кæнæм, пайда сты æви нæ. Коронавирусон низимæ баст статистикон бæрæггæнæнты тыххæй æргомæй нæ дзурынц, нæ дæттынц информаци цахæм категорийы рынчынтæ дзы амæлы, уыдоны тыххæй, уæлдайдæр та Уæрæсейы. Фæсарæнты ис ахæм контролгæнæн центр «Фæрсаг эффектты тыххæй уацты системæ(VAERS)», кæцы публикацитæ аразы рынчынты æмæ коронавирусæй чи амардис, уыдоны тыххæй. Ацы программæ у АИШ-ы арæзт æмæ тымбыл кæны вакцинацийы фæрсаг эффектты тыххæй информаци. Фæлæ ардæм дæр æрмæстдæр иу проценты бæрц æрбахауы информаци, иннæ басусæг кæнынц.
VAERS-ы бæрæгггæнæнтæ куыд æвдисынц, афтæмæй АИШ-ы вакцинацийы фæстæ рабæрæг кодтой 3 минæй фылдæр фæрсаг эффекттæ, кæцытæ сты тынг ахсджиаг. Зæгъæм, вакцинæ саразыны фæстæ дзы чи амардис, уыдонæн сæ 21 проценты амардысты зæрдæнизæй. Æмæ ма дзы чи амардис вакцинæ саразыны фæстæ, уыдонæн та се ‘ртыккæгæм хай амардысты дыууæ суткæйы æмгъуыдмæ, ома не сфæрæзтой медицинон препараты фæстиуджытæ. Куыд банымадтой, афтæмæй VAERS-ы бæрæггæнæнтæм гæсгæ æрмæстдæр 2021 азы вакцинæ саразыны фæстиуæгæн цал адæймаджы амардис, уыйбæрц 30 азы дæргъы нæ амардис æндæр вакцинæтæй иумийагæй сисгæйæ. Æввахснымадæй, АИШ-ы вакцинæ чи сарæзта, уыдонæй 50-60 проценты амæлы. Банысан кæнын хъæуы уый дæр æмæ АИШ-ы кæй пайда кæнынц «Pfizer» æмæ «Moderna» вакцинатæй. Кæд эффективон не сты, уæддæр æрæджы Дунейы æнæниздзинады организаци (ВОЗ) разыдзинад равдыста, цæмæй сæ дарддæр дæр пайда кæной.
Ис ма афтæ хъуыдыгæнджытæ дæр, ома, цас фылдæр адæм саразой вакцинæ, уыйас æдасдæр уыдзыстæм. Фæлæ уый дæр, рæстæг æй куыд равдыста, афтæмæй раст нæу. Зæгъæм, Сингапур æмæ Израилы цæрджытæн сæ 90 процентæй фылдæр сарæзтой вакцинæ. Израилы цæрджытæн ма сæ 50-60 проценты бæрц та сарæзтой уыцы вакцинæ дыууæ-æртæ хатты. Æмæ куыд хъуыды кæнут, нал сæм ис ацы низ кæнæ йæ æнцондæртæй хæссынц? Бынтондæр нæ. Ам дæр иннæ бæстæтау бирæ адæм мæлынц коронавирусæй æмæ ма дзы уыимæ иумæ æндæр низтæй чи амæлы, уыдоны нымæц та бæрæг фæфылдæр сты. Фæлæ ацы информаци, кæй зæгъын æй хъæуы, иумæйаг хыгъдмæ хаст нæ цæуы, æрмæстдæр – коронавирус. Ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ Израилы æмæ Сингапуры сæвзæргæ уавæры аххосаг у иммунитеты лæмæгъдзинад вакцинацийы фæстиуæгæн.
Дунейы медицинон æхсæнад бирæ азты дæргъы цы фæлтæрддзинад райста, æппæт уыцы зонæнтæм гæсгæ эпидемийы рæстæджы нæй гæнæн вакцинаци аразæн, уымæн æмæ уыцы къахдзæф алы хатт дæр фæахъаз вæййы низы сытынгæн. Уæрæсейы æмæ ма æндæр бæстæты, æппæт медицинон нормæтæ фехалгæйæ, райдыдтой вакцинаци æмæ ныридæгæн бæ-рæг у, эпидемиологон уавæр бæрæг кæй фæкарздæр ис, уый. Уæлдайдæр та фæззыгон мæйты нæй гæнæн вакцинаци, уымæн æмæ ацы афон æрвылаз дæр сытынг вæййынц грипп æмæ æндæр ахæм рес-пираторон низтæ, æмæ ма сæм ныр æрбамбал ис коронавирус дæр.
Æппæт информаци бахынцгæйæ, специалисттæ сарæзтой комплексон экспертон хатдзæг, кæцыйы фидарæй æмбарын кæнынц, вакцинаци эпидемиологон уавæрыл хорзæрдæм кæй не ‘ндавы, уый. Сæ иртасæн куыстыты уыдон сбæлвырд кодтой, массон вакцинацийæ 5-8 мæйы бæрц куы рацæуы, уæд рынчынты нымæц бæрæг кæй фæфылдæр вæййы, низ чи нæ сфæразы æмæ амæлы, уыдоны нымæц та кæй схизы 25 процентæй уæлæмæ. Ахуыргæндтæ цалдæр мæйы размæ банымадтой, бахынцыдтой æмæ прогноз радтой, зæгъгæ, фæззæджы мæйты бирæ адæм фæрынчын уыдзæнис Уæрæсейы, Францы, Стыр Британийы, Израилы, уымæн æмæ ацы бæстæты уалдзæджы райдыдтой аразын массон вакцинаци. Рынчынтæй фылдæр кæй райдыдта мæлын, уый дæр вирусологтæ бабастой вакцинациимæ, уымæн æмæ вакцинæ эффективон нæу æмæ уый фæстиуæгæн æрлæмæгъ кæны организмы æрдзон хъахъхъæнæн механизмтæ, йæ бон низимæ стох кæнын нал бавæййы.
Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ ВОЗ кæй у америкæйæгты саразгæ организаци. Кæд æмæ йе сконды ис 193 бæстæйы, уæддæр æй контроль кæнынц америкæйаг миллиардертæ-политиктæ. Коронавирусон пандеми йæ райдайынæй фæстæмæ иууылдæр уыд ВОЗ-ы хъусдарды бын, контроль кодтой алы къахдзæф дæр. Диссаг уый у, æмæ ацы организаци æрмæстдæр кæй дæтты рекомендацитæ, – нæдæр хос кæныны схемæ амонынц, нæдæр вирусы тыххæй информаци дæттынц, нæдæр – статистикæ аразынц, нæдæр – иртасæн куыстытæ уадзынц. Уый та уымæн, æмæ сæхицæй бæрндзинад исынц, цæмæй сæ сомбон мачи фæазымджын кæна. Ӕмæ ма уæд ацы организаци дунейы æхсæнадæн цы æххуыс у, кæд æмæ тыхст рæстæджы æрмæстдæр зианиуæг кæны, уæд?
Адæм тынг бафæлладысты æмæ йæ нал зонынц, кæуыл ма æууæндой. Алкуыцæй амонынц, – маскæтæ дарут, æрмкъухтæ дарут, дезинфекцигæнæн донгъæдтæй пайда кæнут, хæдзарæй æддæмæ ма хизут, макæимæ æмбæлут… Фæлæ йæ рæстæг куыд æвдисы, афтæ-мæй ацы методтæй иу дæр фаг пайда нæ хæссы. Иууыл тынгдæр йæхи чи фæхизы низæй, уый фæрынчын вæййы фыццаг. Стæй ма домынц социалон дистанци, кæцыйæн нырыккон царды сæххæстгæнæн нæй. Зæгъæм, автобусты, поездты, метроты, хæдтæхджытыл, базарадон центрты кæнæ æндæр рæтты адæм кæрæдзимæ хæрзæввахс фæлæууынц кæнæ фæбадынц, фæлæ хæрæндæтты, спортивон объектты æмæ æндæр рæтты та дыууæ метры бæрц дистанци хъахъхъæнынц.
Маскæтæ æмæ сæ эффективондзинад. ВОЗ рекомендаци дæтты маскæ дарынæн, æрмæстдæр дын кæд уа низы симптомтæ кæнæ дæ хъус куы дарай коронавирусæй рынчынмæ, уæд. Фæлæ бирæ бæстæты фæндон рахастой, цæмæй цæрджытæ æнæмæнг дарой маскæтæ, кæннод сæ ахсынц, ивар кæнынц, сæ азмæлæнтæ сын къуындæг кæнынц. Ӕмæ та ам дæр фенæн ис ВОЗ-ы фæлитойдзинад – сæхицæй та бæрндзинад систой, ома, маскæ дарыны фæстиуæгæн искæмæн йе ‘нæниздзинад куы фæцуда кæнæ куы амæла, уæд махыл ма бахъаст кæной.
Маскæйы эффективондзинад баст у комкоммæ йæ раст дарынимæ, кæннод бынтондæр ницы пайда хæссы. Уынгты цæугæйæ кæнæ телевизормæ кæсгæйæ, фенæм адæмы маскæты, фæлæ сæ фылдæр хай раст нæ фæдарынц маскæтæ. Ахуыргæндтæ куыд æмбарын кæнынц, афтæмæй, адæм маскæтæ куыд дарынц, уымæ гæсгæ сæ пайда у хæрзцъус, сæ зиан та – бирæ. Маскæ æдзух дарыны фæстиуæгæн адæймаг фæрынчын вæййы алыгъуызон низтæй. Маскæйы уæлæ сбирæ вæййынц алыгъуызон бактеритæ, адæймаг дзы фæулæфы зынтæй, стæй ма дзы кæмæндæрты аллерги дæр фæзыны.
Вирус афтæ лыстæг у, æмæ хуымæтæг маскæйы сæрибарæй агæпп кæны иннæрдæм. Чидæртæ фæзæгъынц, зæгъгæ, адæймаджы сæтимæ цы вирустæ сæмхæццæ вæййынц, уыдоны уромы, зæгъгæ. Фæлæ вирус сæрибарæй тæхы уæлдæфы æмæ йæ бон у æмæ цæстыты уылты дæр бахиза адæймаджы организммæ. Ӕмæ уæд цæстытæ дæр хъаумæ æмбæрза маскæ.
Данийы ахуыргæндтæ эксперименты хуызы сæ хъус дардтой 6 мин адæймагмæ, – се ‘рдæг пайда кодтой хуымæтæг маскæтæй, иннæтæ та цыдысты æнæ маскæтæй. Куыд рабæрæг, афтæмæй маскæ равдыста хæрзцъус эффективондзинад. Уыимæ ма иумæ сбæрæг кодтой, коронавирус организммæ фылдæр кæй бахауы аэрозолы хуызы цæстыты уылты.
Кæд бонæй-бонмæ фарстатæ фылдæрæй-фылдæр кæнынц, уæддæр нырма рæстмæ дзуаппытæ никæмæй фехъуыстам. Абон уа æви сом, уæддæр рабæрæг уыдзысты, ацы пандеми чи сарæзта æмæ дзы чи пайда кæны, уыдон. Ныр та уал нын баззад æрмæстдæр банхъæлмæ кæсын, хи бахизын æмæ кæрæдзийæн ныфсытæ радтын.
ДЖИОТЫ Алыксандр
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.