1941 азы 22 июны немыцаг фашисттæ Советон Цæдисмæ куы æрбабырстой, уæд нæ раздæры областы фæллойгæнджытæ, уæлдайдæр та фæсивæд, уыцы нымæцы чызджытæ дæр къордгæйттæй цыдысты мобилизацигæнæн пункттæм æмæ бархийæ цыдысты хæстмæ.
Мæнæ цы фыссынц фæскомцæдисон чызджытæ, 1941 азы 20 июлы фæскомцæдисы Хуссар Ирыстоны обкоммæ кæй барвыстой, сæ уыцы куырдиаты: «Нæ бæстæмæ нын немыцаг фашистон тыхгæнджытæ куы ‘рбабырстой æмæ нæ уарзон Райгуырæн бæстæйæн стыр тас куы у, уæд мах, советон бæстæйы чызджытæ-фæскомцæдисонты фæнды, цæмæй активон хайад райсæм Райгуырæн бæстæйы сæрыл тохты. Нæ цард нæ хæлæг кæнгæйæ, мах не ‘фсымæртæ, нæ фыдтæ æмæ не ‘мкъæйттимæ иумæ уæхски-уæхск тох кæндзыстæм прогрессивон адæймагады иууыл карздæр знаг гермайнаг фашизмы ныхмæ».
Куырдиатыл сæ къухтæ æрфыстой Джиоты М.И., Николенко Н., Плиты Къ.Г., Цхуырбаты М.Г., Цхуырбаты А.П., Тыджыты К.М. æмæ æндæртæ.
Архивы документты ‘хсæн ис, фронтæй партийы Хуссар Ирыстоны обкоммæ кæй æрæрвыстой, ахæм фыстæджытæ дæр. 1942 азы 12 октябры кæй æрæрвыстой, уыцы фыстæджытæй иуы фыстæуы: «Сымахмæ фыссы уæ хъомылгæнинаг æмæ æмкусæг Кокойты Барис Михаилы фырт… Æвæрд мыл æрцыд стыр бæрндзинад, æвзæрст æрцыдтæн артиллерион хайы партбюройы бæрнон секретарæй. Цæттæ æмæ фидар кæндзыстæм Советон Райгуырæн бæстæйы æнувыд коммунистты æмæ уыдонимæ иумæ знаджы ныхмæ тох кæндзыстæм фæстаг туджы æртахы онг…»
Стыр Фыдыбæстæйон хæсты агъоммæ Кокойты Барис куыста парти Хуссар Ирыстоны обкомы организацион хайады инструкторæй. Фашистон Герман нæ бæстæмæ куы æрбабырста, уæд Барис йе ‘ртæ æфсымæримæ ацыдысты Райгуырæн бæстæйы хъахъхъæнынмæ. Уый службæ кодта зенитон артиллерийы хайы, хъахъхъæдта Керчь. Уым уæззау цæф фæцис. Куы сдзæбæх, уæд дарддæр знаджы ныхмæ тох кодта 1941 азы 20 декабры йе ‘мкъаймæ йæ фыстæджы уый фыста: … «Мæ зынаргъ Тасенька! Бирæ рæстæджы дæргъы дæ фыстæг нæ истон æмæ дæ боныфæстагмæ райстон ацы æхсызгон фыстæг – райгуырд нын дыккаг лæппу Мельс. Нæ чысыл Анзорик та куыд у? Галиу митæ ма кæны? Зæгъ ын, дæ фыд, дам, тагъд æрцæудзæн.
Мæ зынаргъ Тася! Зонын æй, сусæгæй дæ цæссыгтæ кæй калыс, уæлдайдæр та дыууæ сывæллонимæ æмæ мæ зæронд мадимæ æппæт уæз æрынцад дæ уæхсчытыл. Æгæр тынг уæ мысын, мæ зынæргътæ. Фенынмæ уал, уæхи Барис».
Барис йæ райгуырæн уæзæгмæ æрыздæхт фронтæй бирæ ордентæ æмæ майдантимæ.
Зæгъын мæ фæнды, Дзауы районы Нæзыджыны хъæуæй чи рацыд, Лалыты уыцы бинонты тыххæй дæр.
Лалыты Къола Тъатъейы фырт æмæ йе ‘мкъай Цхуырбаты На-талья Гудийы чызгæн уыд 9 сывæллоны – 2 лæппуйы æмæ 7 чызджы.
Къола (Никъала) уыд зынгæ революционер, активон тох кодта Хуссар Ирыстоны Советон хицауады æрфидар кæныныл. Стыр Фыдыбæстæйон хæст куы райдыдта, уæд уый йæ лæппуимæ иумæ бархийæ ацыд фронтмæ.
Къолайы хистæр лæппу Владимир райгуырд 1917 азы горæт Цхинвалы, каст фæцис педагогон институт. Бацыд компартийы рæнхъытæм. Куыста Тамарашены сывæллæтты хæдзары директорæй. Фæстæдæр кусынмæ рахызт Хуссар Ирыстоны Паддзахадон æдасдзинады комитетмæ. 1941 азы бархийæ ацыд фронтмæ. Уым æй снысан кодтой ротæйы политикон разамонæгæй. Знаджы ныхмæ тох кодта Керчы æрдæгсакъадахы. 1941 азы 15 сентябры йæ ныййарджытæм æрбарвыста фыстæг: «Уæ бон хорз уæт, мæ зынаргъ гыцци æмæ мæ уарзон хотæ. Базыдтон æй, мæ фыд æмæ мæ кæстæр æфсымæр Георги (Гогичка) бархийæ фронтмæ кæй ацыдысты, уый. Фыд фæлтæрд у революцион тохты, цыфæнды кары дæр уый хъахъхъæндзæн нæ райгуырæн бæстæ. Гъе, фæлæ Георги нырма æнахъом у. Нæй йæм фæлтæрддзинад æмæ йæм мæ зæрдæ æхсайы. Гыцци, мах тыххæй ма æнкъард кæн. Мах не ‘ппæт дæр ныздæхдзыстæм уæлахизимæ æмæ нæ сæрыстыр уыдзыстут.
Зонын æй, гыцци, дæуæн æхсæв дæр æрхуыст нæй, цæмæй хæрдцух ма баззайой нæ бирæ бинонтæ, махмæ дæ зæрдæ æхсайы. Ма маст кæн, гыцци, тагъд дæм зындзыстæм. Мæ хотæ, хъусут гыццимæ, ма йæ мæсты кæнут, æххуыс ын кæнут алы хъуыддаджы дæр. Пъатæ уын кæнын. Уæхи Валодя».
Мæнæ уын ноджыдæр йе ‘мкъаймæ йæ фыстæджытæй иу: «Зынаргъ Люба! Боныфæстагмæ дæ райстон, бирæ рæстæджы дæргъы кæмæ æнхъæлмæ кастæн, уыцы фыстæг. Нæ дæ бауырндзæн, фæлæ йæ куы бакастæн, уæд фырцинæй мæхицæн бынат дæр нал ардтон, лæппу – Сослан нын кæй райгуырд, уый тыххæй. Зонын æй, дзидзидай сывæллонимæ дын зын у, фæлæ… Фидар лæуу. Знаг тагъд дæрæн æрцæудзæн. Мах куынæг кæнæм немыцаг тыхæйисджыты. Снысан мæ кодтой нæ хайы политикон разамонæгæй. Бæрнон куыст у, фæлæ йæ дæхæдæг хорз зоныс, æз кæмфæнды ма кусон, уæддæр куыстæй нæ тæрсын. Тагъд уæм уæлахизимæ зындзынæн. Валодя».
Æмæ мæнæ цы фыстæг æрæрвыста газет «Красная звезда» 1942 азы:
«…Тугкалæн тохтæ цыд Хъырымы зæххыл. Стыр æхсардзинад равдыста политикон разамонæг Лалыты Владимир. Æрмæст иунæг бон уый скуынæг кодта знаджы 50 салдат æмæ афицеры».
Владимиры кæстæр æфсымæр Георги Цхинвалы астæуккаг скъолайы дæсæм кълас каст куы фæцис, уæд фæлварæнтæ æнтысгæйæ радта Хуссар Ирыстоны паддзахадон педагогон институтмæ. Гъе, фæлæ æвзонг лæппуйы йæ ахуыр нал æндæвта, уæлдайдæр та йæ фыд æмæ йæ хистæр æфсымæр фронтмæ куы ацыдысты, уæд фидарæй аскъуыддзаг кодта бархийæ фронтмæ ацæуын æмæ немыцаг фашисттæй йæ Райгуырæн бæстæйы бахъахъхъæнын.
1942 азы декабры мæнæ цы фыссы уый йæ фыстæджы: «Уæ бонтæ хорз уæд, мæ зынæргътæ! Мæ зæрдæ уæм тынг æхсайы. Æз удæгас æмæ æнæниз дæн. Æцæг уæ æрымысыдтæн. Зонын æй, цæрын уын кæй фæзын, фæлæ мæ ныфс ис, знаг тагъд дæрæн кæй æрцæудзæн. Æрмæст иунæг бон мæхæдæг скуынæг кодтон 40 фашисты. Уый тыххæй мын мæ командæгæнæг саккаг кодта майдан «Æхсардзинады тыххæй». Ныртæккæ стæм уæззау уавæры. Тугкалæн тохтæ цæуы Сталинграды сæрыл æмæ хæдзармæ куынæ уал æрыздæхон, уæд ма маст кæнут, зонут æй, нæ адæмы сæрибардзинад æмæ амонды тыххæй кæй фæмард дæн, уый».
Æмæ æцæгдæр, Сталинграды сæрыл карз тохты хъæбатырæй фæмард Георги. Лалыты бинонтæ бирæ фенхъæлмæ кастысты Владимир æмæ Георгийы æрцыдмæ, фæлæ се ‘нхъæлмæкаст дзæгъæлы фæцис. Сæ дыууæ дæр абоны онг нымад цæуынц æбæрæгæй сæфтыл.
Фронтæй æрыздæхт сæ фыд Къола. Йæ фырттæ куы никæ-цæй зындысты, уæд бирæ цæссыг фæкалдта, фæлæ Лалыты бинонтæн сæ онг нæ амард. Ныййарджытæ схъомыл кодтой ак-каг чызджытæ.
Махæй рох никуы уыдзысты, нæ амонд æмæ нæ сæрибардзинады тыххæй се ‘взонг удтæ чи радта, уыдон нæмттæ. Уадз, æмæ нæ цæрæнбонтæм рох уæд хæсты кой.
ЛАЛЫТЫ Юлия,
Республикæ Хуссар Ирыстоны
культурæйы сгуыхт кусæг, архивариус
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.