Æрæджы Ирыстоны дзыллæйад йæ фæстаг фæндагыл афæндараст кодта зынгæ ахуыргонд, историон зонæдты кандидат, профессор, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, Хуссар Ирыстоны паддзахадон университеты зонадон куысты фæдыл проректор, Ирыстоны истори æмæ кавказзонынады кафедрæйы сæргълæууæг, Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты сæйраг зонадон кусæг Гаглойты Юрийы.
Бирæ не сты, нæ истори рагфыдæлтæй фæстæмæ ир-тасынæн сæ цард чи снывонд кодтой, ахæм ахуыргæндтæ. Уыдоны `хсæн йæхи сæрмагонд бынат ис Гаглойты Юрийæн. Нæ адæмы ивгъуыд цардмæ цымыдисдзинад Юрийы зæрдæйы хæрзсабийæ сæвзæрд. Йæ ныййарджытæ сæ рæстæгмæ гæсгæ ахуыр адæймæгтыл нымад цыдысты. Йæ фыд Серги куыста, газет “Хурзæрин”-ы редакцийы, йæ мад Любæ та фæкуыста партион æмæ советон органты æндæр æмæ æндæр бынæтты. Стыр Фыдыбæстæйон хæсты уæззау азты уыдис адæмон депуттаты Цхинвалы горæтон советы сæрдар. Сæйраджыдæр, йæ фыды руаджы саби зонгæ кодта Нарты эпосимæ, йæ хъайтартимæ. Фæлæ Серги бархийæ ацыд хæстмæ æмæ 1942 азы Хъырымы сакъадахы, Керчы карз тохты фæмард. Юри астаздзыдæй баззад сидзæрæй. Мингай, милуангай сабитау, ууыл дæр сбадт хæсты сидзæры ном.
Фидæны ахуыргонд ахуыр кæнынмæ бацыд Цхинвалы 2 –æм астæуккаг скъоламæ, йæ директор уыдис зынгæ рухстауæг Куымæридтаты Кима, историйæ йæ фыццаг ахуыргæнæг та – йæ дæрддаг хион, йе `рвад Гаглойты Павел. Кимайы архайды руаджы скъолайы æмбæлон æмвæзадыл æвæрд уыд ахуыры процесс. Павел та æрыгон лæппуйы зæрдæйы сцырен кодта историйы предметмæ уарзондзинад, уымæ гæсгæ-иу ацы дыууæ адæймаджы стыр æхцондзинады æнкъарæнтимæ æрымысыд Юри.
Гаглойы фырт æрмæст историйы предметмæ нæ цымыдис кодта, фæлæ æппæт иннæ предметтæм дæр æмæ сæ ахуыр кодта зæрдиагæй. Уымæн æвдисæн у уый дæр, æмæ астæуккаг скъола каст кæй фæцис майданыл. Йе скъолайон азтыл дзургæйæ, æнæзæгъгæ нæй ахуыры æддейæ йæ архайдыл дæр. Иттæг хорз хъазыд шахмæттæй æмæ хайад иста горæтон, областон ерысты, дыууæ хатты ссис горæты чемпион. Активон уыд скъолайы æхсæнадон царды дæр. Уыдис фæскомцæдисы комитеты секретарь æмæ уыцыиу рæстæджы фæскомцæдисы горкомы уæнг дæр. Активонæй архайдта, скъолайы цы ансамбль сырæзт, уым. Ансамбль арæх концерттæ æвдыста горæты цæрджытæн.
1953 азы, астæуккаг скъола каст фæуыны фæстæ, Юри йæ ахуыр адарддæр кæныны тыххæй йæ фæндаг акодта Мæскуымæ, бæстæйы сæйраг уæлдæр ахуыргæнæндон – Ломоносовы номыл Мæскуыйы паддзахадон университетмæ. Студент суæвгæйæ, Юри лæмбынæг ахуыр кодта немыцаг æмæ англисаг æвзæгтæ. Æртыккаг курсæй специализаци цыд АИШ-ы историйæ. Гаглойы фыртæн аргъ кодтой куыд студенттæ, афтæ профессортæ-ахуыргæнджытæ дæр. Æмæ уый та уыд йæ хорз ахуыр æмæ уагахасты фæстиуæг. Фæндзæм курсы ахуыргæнгæйæ, факультетæй АИШ-мæ, Кембриджы уни-верситетмæ стажировкæмæ цы дыуæ студенты хъуамæ арвыстаиккой, уыдонæй иу уыд Гаглойты Юри. Фæлæ факультеты бæрæг аххосæгтæм гæсгæ цы уавæр сæвзæрд, уый фадат нал радта сæ арвитынæн. Ахуыр куы фæцис, уæд та йæ кусынмæ арвыстой ССР Цæдисы Зонæдты академийы АИШ-ы институтмæ, фæлæ уым та йæхи фæхæццæ кодта йæ мад. Уый фæндыд, цæмæй фæстæмæ æрыздæха Цхинвалмæ. Æмæ æрыздæхт. Ахæм равзæрст кæй сарæзта æмæ ирон историон зонадæн лæггад кæныны фæндагыл кæй ныллæууыд, уымæй абон дæр бузныг у йæ мад Любæйæ.
Бæстæйы сæйраг горæты, бæстæйы сæйраг уæлдæр ахуыргæнæндоны ахуыры азтæ тынг фæахъаз сты æрыгон лæппуйы æппæтварсон рæзтæн, ахуыры æмрæнхъ уый зонгæ кодта Мæскуыйы культурон цардимæ. Афтæмæй æрыздæхт йæ райгуырæн горæтмæ Юри æмæ йæ уайтагъд айстой Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты историйы хайадмæ кæстæр зонадон кусæгæй. Ацы хайады сæргълæууæг уæд уыдис номдзыд ахуыргонд Уанеты Захар.
Гаглойты Юри йе `ргом аздæхта ирæтты рагистори иртасынмæ. 1959 азы журнал “Фидиуæг”-ы мыхуыры рацыд йæ фыццаг зонадон уац “К этнической принадлежности племени Тул-Ас арабских источников”, зæгъгæ. Уый уыд, зæгъæн ис, гуырдзиаг ахуыргонд В. Гамрекъелийы публикацитæн дзуапп, кæцы бæлвырд кодта, ома, астæуккагæнусон туалтæ не сты ирæттæй рацæугæ. Афтæ кæй у, уый ноджы бæлвырддæрæй раиртæста йæ радон уацты. Æрыгон ахуыргонд рацыд ахæм зындгонд ахуыргæндты зонадон хатдзæгты ныхмæ, куыд Ленины премийы лауреат Е. И. Крупнов, В. А. Кузнецов æмæ æндæрты – уыдон раст не `мбарын кодтой ирæтты равзæрды истори. Афтæмæй Юри йæхи ныфсджынæй базонын кодта зонадон æхсæнадæн æмæ фæндвидарæй ныллæууыд зонады, иртасæджы зын фæндагыл. Йæ царды уый ахсджиаг цауыл нымадта Абайты Васоимæ лæгæй лæгмæ базонгæ уæвын. Уымæн æмæ ахсджиагыл нымадта йæ зондамындтытæм байхъусын, йæ куыс-тыты фæдыл ын йæ хъуыды базонын. Æмæ сæ фыццаг фембæлдæй баззад райгондæй. Стыр ахуыргонд ын уæд загъта: “Ды лæуд дæ раст фæндагыл æмæ дын мæ цæст уарзы æнтыст”. Фæстæдæр Юрийæн йæ диссертацион куыст “Аланы и вопросы этногенеза осетин”-имæ куы базонгæ, уæд ын саргъ кодта куыд “йæ афоныл чи фæзынд æмæ иттæг актуальон чи у, ахæм” æмæ аккаг бынат кæй бацахсдзæн советон кавказзонынадон литературæйы.
Гаглойы фырт йæ зонадон куыстыты фæндвидарæй, фыстæй нæм чи æрхæццæ сты, ахæм æрмæджыты объективон зонæнтыл æмæ лингвистикæйыл æнцойгæнгæйæ, иртæста ирæтты этногенезы проблемæ, скифтæ-сæрмæттæй кæй равзæрдысты, уый. Ацы фарсты фæдыл æрыгон ахуыргонд 1965 азы доклад сарæзта Бакойы, радон Æппæтцæдисон сессийы, кæцыйы фæстиуджытæ арæзт цыдысты 1964 азы ССР Цæдисы бакæнгæ археологион æмæ этнографион иртасæн куыстытæн. Ацы сессийы ма Нарты эпосы равзæрды тыххæй доклад сарæзта стыр абхазаг ахуыргонд, нартзонæг Ш. Д. Инал-Ипа. Уый бæлвырд кодта, Нарты эпосæн кæй ис абхазаг равзæрд. Ацы докладыл уынаффæ кæнгæйæ, Гаглойты Юри бацархайдта бауырнын кæнын, Нарты эпосы скифаг-сæрмæттаг равзæрды аргументтæ бирæ уæзгæдæр кæй сты æндæр аргументтæй. Уыцы аз ма мыхуыры рацыд йæ зонадон уац “Некоторые вопросы генезиса Нартского эпоса”, зæгъгæ, кæцы уыд, Нартиадæйы скифаг-сæрмæттаг равзæрды ныхмæ абхазаг æмæ адыгейаг ахуыргæндтæн цы куыстытæ фæзындысты мыхуыры, уыдонæн дзуапп. Ацы темæ Юрийæн æнцой нæ лæвæрдта æмæ дарддæр кодта йæ иртасæн архайд – ныффыста къорд зонадон куысты.
1974 азы Юри, Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты ахуыргонд секретарь уæвгæйæ, раконд æрцыд Хуссар Ирыстоны пединститутмæ æмæ кусын райдыдта ахуыры хайы фæдыл проректорæй, афæдзы фæстæ та нысан æрцыд йæ ректорæй. Педагогон институты рæстæджы, уыдон та уыдысты 10 азы, зæгъæн ис, фæстæмæ кæй алæууыд йæ зонадон архайд. Бæрнон бынаты уæвгæйæ, фаг рæстæг нæ зад иртасæн куыстытæн. Фæлæ та уал азы фæстæ ногæй баздæхт зонад-иртасæн институтмæ æмæ ногæй аныгъуылд зонадон куысты. Ныр æмбæлы, æппæт йæ зонадон архайды йын цы бантыст саразын, уыдоныл нæ цæст ахæссын. Уыдон та сты йæ ахæм чингуытæ, монографитæ, куыд “Аланы и вопросы, этногенеза осетин” (Тб., 1966), “Некоторые вопросы историографии Нартского эпоса” (Цх., 1974), “Южная Осетия” (к истории названия) (Цх., 1992), “Проблемы этнической истории южных осетин” (Цх., 1995), Алано-Георгика” (Сведения грузинских источников об Осетии и осетинах) (Вл-з, 2005), “Избранные труды”, 1,Цх., 2009, “Скифо-Аланика”, 1,(Сведения античных писателей о скифах, сарматах и аланах) (Цх., 2014).
Уыимæ ма Гаглойы фырт хайад иста бирæ æппæтцæдисон, дунеон зонадон сесситы, конференциты, карз дискуситы хъахъхъæдта йæ цæстæнгас, историон рæстдзинад.
Ивгъуыд æнусы 90 -æм азты ирон-гуырдзиаг ныхмæлæууынад куы райдыдта, уæдæй фæстæмæ нæ ахуыргонды куыстыты зынгæ хай баст сты ирон-гуырдзиаг ахастытимæ. 1993 азы мыхуыры рацыд йæ брошюрæ “Хуссар Ирыстон” (йæ номы истори), цыран бынтондæр растыл нæ нымайы, гуырдзиаг автортæ афтæ кæй зæгъынц, зæгъгæ, ацы ном фæзынд Хуссар Ирыстоны сбольшевизаци кæныны фæстæ æмæ афтæ нымайынæн æппындæр кæй ницы бындур ис. Дыууæ азы фæстæ та мыхуыры фæзынд “Хуссайраг ирæтты этникон историйы прблемæтæ”, æмæ дзы бæлвырд кæны, ирæттæ хуссары рагзамантæй кæй уæвынц æмæ туалтæ ирæттæм кæй хауынц. Ацы проблемæтимæ баст сты йæ иннæ уацтæ: “Сведения Страбона о горцах эллинистической Иберии”, “Шида Картли, Двалетия и Южная Осетия”, æмæ æмавтор кæм у, уыцы уац “Из истории осетино-грузинских взаимоотношений”. Юри ма ныммыхуыр кодта къорд газетон уацы, цыран хицæн гуырдзиаг ахуыргæндтимæ полемикæ кæны хуссайраг ирæтты этникон историйы фæдыл. Уыимæ карз зонадон-полемикон стилыл хæст уæвгæйæ, уый йæхицæн бар никуы радта æцæг зонадæй пропогандистон спекуляцитæм ахизынæн.
Гуырдзиаг проблематикæйæ дарддæр Юри кодта йæ сæйраг зонадон архайд – ирæтты этногенез æмæ этникон историйы, афтæ ма Нарты проблематикæйы фæдыл дæр.
Бирæ сты йæ лæггæдтæ историон зонады рæзты хъуыддаджы Гаглойы фыртæн, бæлвырддæрæй та – ирзонынады раз. Афтæ кæй у, уымæ гæсгæ 2009 азы хорзæхджын æрцыд Кады орденæй. Фæстæдæр та йын лæвæрд æрцыд Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон преми йæ чиныг “Скифо-Аланика”-йы тыххæй, цыран чиныгкæсджыты зонгæ кæны скифтæ, алантæ æмæ сæрмæтты тыххæй рагон æмæ астæуккагæнусон фысджыты зонæнтимæ.
Гаглойты Юри кæд абон не `хсæн нал ис, аивгъуыдта йе ‘цæг дунемæ, уæддæр ирон историон зонадмæ цы æвæрæн бахаста, уымæй йæ ном сыгъзæрин дамгъæтæй фыст æрцыдис ирон историон зонады.
БЕСТАУТЫ Валя
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.