Къостайы амындтытæй иу

Иу хатт иу куырыхон адæймаг дзырдта, Хуыцау, Ды мын радтай ахæм зæрдæ, æмæ адæмы рыст æмбарын, фæлæ мын тых нæ радтай, цæмæй сын баххуыс кæнон, зæгъгæ.

Уæвгæйдæр, ацы æнкъарæнтæ адæймаджы зæрдæйы куы æрцæрой, уæд уый тынг стыр рыст уыдзæн йæ удæн. Æмæ куыднæ! Кæд æмæ адæймагæн адæмы тухæнтæ уынынæн зæрдæйы цæстытæ ис, уæд ын хъару лæвæрд цæмæннæ у, йæ зынаргъ адæймаджы царды зындзинæдтæй ссæрибар кæнынæн? Ацы фарстæн дзуапп не ссардта уыцы куырыхон лæг, нæ йын арын æз дæр. Кæсын иуæй-иу зынаргъ адæммæ, æмæ мæ рыст мæ риуы нал фæцæуы.

Æниу, уыцы адæмыл мæ сагъæс, чизоны, уыдонæн пайдайы бæсты зиан фæуа, чизоны, уыдон сæхи æфхæрдыл басæттын дæр нæ фæнды… Федтон ахæм адæмы, æмæ сæ буары ис уæззау низ. Дзурыс сын, ацы низæн схос кæнын хъæуы, цæй, æмæ иумæ бацархайæм, цæмæй дын исты хос æрцæуа. Фæлæ уыдон сæ низ сæхицæй дæр æмбæхсынц, æмæ сын куы ракой кæнай, уæд фæзæгъынц, ахæм уæззау низ мын нæу, фæраздзынæн ын, зæгъгæ. Йе, уый тыххæй мæ нæ фæнды бæлвырд адæймæгты нæмттæ дзурын…

Ахæм у иуæй-иу адæймæгты хъысмæт – кæсыс сæм, æмæ дæ зæрдæ скъуыдтæ кæны. Бирæ ис ахæмтæ сфæлдыстадон адæмы ‘хсæн. Уыдон та, æз цард куыд æмбарын, уымæ гæсгæ сты адæмы хуыздæртæ. Уæд лæгмæ æвзæры фарст: цæмæн у афтæ арæзт цард, æмæ адæймаг райгуыры зæххыл, свæййы йæ адæмы уды рæбынæй дзурæг, йæ зæрдæйы тавсæй зарæг, æмæ йæ сæр кæм æркъул кæна, уый дæр ын нæ вæййы ацы зæххыл? Цæмæн сты уыцы адæймæгтæ хæтæнхуаг, маамæлайы къæбæры æвджид, царды дзаджджын фынгыл æцæгæлон, амонды къæбицы æнæхонгæ уазджытæ? Цæмæн сты рох уыцы æвзæрст адæм исджынтæ æмæ тыхджынтæй, кæд æмæ уыдон уды рухсæй арынц фæндæгтæ ацы дунейы тары? Цæмæн сты æрхæндæг, сæ зард алæмæттаг кæмæн у, уыцы адæймæгтæ, кæд æмæ уыдон сты нæ адæмы удварны къæбицы бæркад хъахъхъæнджытæ, нæ исыл ис æфтауджытæ?

Мæнæ куыд дзуры нæ номдзыд нырыккон поэттæй иу:

«Цæй æрхæндæг

Мæ удрæбынмæ бафтыд?!

Кæд та фæивид зæрдæйæн йæ равг, –

Кæс-ма, фæсау

Мæ фæрсагæн йæ авг

Цъæхснаг дымгæйы уазал

комулæфтæй…».

Афтæмæй ацы адæймагæн, зæгъгæ, аргъ кæнын бахъуыд, уæд ын аргъ ссарæн никæй бон бауаид, уымæн æмæ йæ зæрдæ дзаг у йæ адæммæ йæ уарзтæй, йæ уд хъæздыг рухс фæндтæ æмæ бæллицтæй. Уый къæрцхъусæй лæууы йæ раттæг æрдзы рæсугъд зæлтæ æмæ фæлгъуызтæм, куы сæ айхъусы æмæ сыл йæ цæст куы схæцы, уæд сæ ныффыссы алæмæттаг рифмæты хуызы, сифтонг сæ кæны хæрдгæбыд дзырдтæй æмæ базырджын хъуыдытæй.

Хицæн дзуринаг у йæ уды рæсугъддзинад. Тадзгæ-баргæйæ у йæ ныхас, æвидигæ йæ ирон æфсарм. Ныр æндæр дуг у, зæгъгæ, бирæтæ сæ цæрмттæ куыд фæивтой, афтæ уый нæ фæлæбурдта фæлдзæуæн дуджы æмдзу кæнынмæ. Зын у, кæддæры биноныг хъомылады уыцыиу фæлæбурдæй фæивын. Æниу, цы ахъаз у удæн уыцы рафæлив-бафæлив, ныртæккæйы бафсисы тыххæй дæ уды ком æрбалвасай, уый!

Ахæм у йæ удысконд мæ цæвиттойнаг хæларæн. Æндæр ахорæнтæй ис сныв кæнæн йæ цардвæндаг, йæ хъысмæтæн. «Дзаг хорæй – йæ хордон» бæргæ у, фæлæ йæ арфæйаг тыллæджы аргъ раджы æрхауд иуæй-иу адæймæгты цæсты. Уæвгæй, уый курæг никæмæ цæуы, фæлæ цардцух кæй у, уый никæцы адæймаг бамбæхсдзæн. Фыссæг хъуамæ мæгуыр уа, зæгъгæ, ахæм хъуыды нæм раджы апарахат ис, æмæ æз та зæгъын: мæгуыр у хæйрæг, йæ бонтæ нымад сты, йæ хъысмæт – конд. Фæлæ ацы адæймаджы фенгæйæ, зæрдæ æнкъары, дугæй рæвдыдхъуаг кæй у. Рæвдыдхъуаг! Ацы хъуыды мын æнцой нæ дæтты. Æмæ нæ рæвдыдхъуаг чи нæ у, зæгъгæ, зæгъдзысты бирæтæ, æмæ раст уыдзысты, уымæн æмæ æххæст амондджын ацы зæххыл ничи у. Æххæст амондджын нæ уымæн ничи у, æмæ кæмæн кæрдзын нæй, кæмæн та йæ кæрдзынæн – хызын. Кæрдзын кæмæн нæй, уыдон хъуамæ зоной, сфæлдыстадон æмæ монон уæлтæмæнады тæвагæй хайджын адæммæ æмхиц куы уаиккой, уæд басæттиккой сæ дойны, се стонг. Чиныг цæмæн хъæуы, куы ничи йæ бакæса, уæд. Кæддæр куырыхон Солæманæн Савæйаг æхсин загъта, дæ хуызæн куырыхон зæххыл нæ фендæуыд, зæгъгæ. Уæд ын Солæман афтæ зæгъы, дæ хуызæн хъусæг мын куынæ уаид, уæд мæ куырыхондзинад цæмæн бахъуыди, зæгъгæ. Æцæг уыди ацы хабар æви нæ, уæддæр тынг ахсджиаг ныхæстæ сты адон, мæнмæ гæсгæ.

Уæдæ ныры дуджы сфæлдыстадон адæймаг цæмæй мæгуыр у? Исад æмæ йын царды фæрæзтæ кæй нæй, уымæн бæргæ ницы уаид, фæлæ йæ адæмы ‘хсæн æнæнымадæй кæй хиты, уый йын мары йæ тæмæнкалгæ уды, уый йыл æвæры æнæпайда æмæ рохы гакк.

Кæмæ хауынц тынгдæр ацы ныхæстæ, уыдон æй фехъусæд, кæд сыл хъустæ ис, уæд. Фыссæгæн æнæмæнг хъуамæ уа хъусæг кæнæ чиныгкæсæг. Кæд афтæ нæ уа, уæд риссы йæ зæрдæ сусæг рыстæй, кæуы йæ уд æмбæхст цæссыгæй. Афтæмæй та Къоста куыд загъта: «Тогда лишь в будущность народа я поверю, когда он гения оплачет своего!». Ныр дæр та мæм исчитæ æнæввæрсон цæстæй ракæсдзысты, ома, кæм нæм ис гени! Фæлæ æз уымæй нæ тæрсын. Кæд адæймаг йæ дзыллæйы рыстæй риссы æмæ фæразы æппæт зынтæ дæр сæ хæрзиуæгæн, кæд йæ фарны дзырды фæрцы æхсæвæй-бонæй йæ уд хъары уыдонæн лæггад кæныныл, уæд ахæм адæймаджы æз хонын гени! Ацы дзырдæн йæ райдиан нысаниуæг у сыгъзæрин æхцаимæ баст, æмæ сыгъзæринæй нæ балхæндзынæ уарзт, æууæнк, фæразондзинад, уæлтæмæнад, курдиаты гакк æмæ уды æндæр хæзнатæ.

Уæдæ аргъ кæнын хъæуы ахæм адæмæн, æмбæлы сыл аудын, фæндæгтæ сын гæрдын, æххуысы къух сæм фæдарын, æмбæлы сæ рисæй риссын, науæд нын нæ уыдзæн фидæн.

Уый у Къостайы амындтытæй сæ иу!

Годжыцаты Нелли