Ирыстоны баиу кæныны фарсты фæдыл

(Дзугаты Къостайы зонадон куыст («сталинон æхстмæ лæвæрдцæуджыты номхыгъдтæ æмæ 1937-1938 азты репресситæ Хуссар Ирыстоны»)

Зонадон цæстæнгасæй ацы зонадон куысты актуалондзинад æвæрд у иууыл бæрзонддæр æмвæзадыл. Æмæ æрмæст зонадон цæстæнгасæй нæ, фæлæ æхсæнадон-политикон аспекты дæр. Нæ бон у æмæ фидарæй æууæндæм, 30 азтæй суанг Стыр Фыдыбæстæйон хæст райдайыны онг ССР Цæдисы Стыр терроримæ баст проблемæтæ цымыдисаг кæй сты советон адæмæн, уæлдайдæр та, сæ фыдæлтæ советон тоталитарон системæйы уæззау фыдæвзарæнты кæмæн бахаудтой, уыдонæн.

Зæгъæм æй æнæаргъæвгæйæ, ССР Цæдисы алы нацитæй æмæ алыгъуызон уырнындзинадыл хæст æмбæстæгтæй цъус кæй нæ уыд, кæцытæ æцæгæй дæр систы «сталинон тоталитарон системæйы æнаххос амæттæгтæ». Ацы фарст фаг иртæстгонд не ‘рцыд, бирæ ныхмæвæрдтæ дзы ис æмæ афтæ дарддæр. Зонадон цæстæнгасæй ацы проблемæ сахуыр кæныныл уадиссаг архайгæ дæр ничи кæны. Бафиппайдзынæн уый дæр, ацы проблемæйыл чи кусы, уыдон дæр, куыд фæтк, афтæ æрлæууынц, ныры онг зындгонд чи уыд, ахæм факттыл, хæрзчысыл цæмæйдæрты сæ баххæст кæнгæйæ æмæ сæ къухы исты фæстиуæг куы бафты (диссертацитæ, зонадон кæнæ публицистон уацтæ, монографитæ), уæд сæ дзул лæвæрд фæвæййы æмæ сæхи æндæр проблемæтыл фæкæнынц. Мæ бон зæгъын у, Стыр терроры проблемæ æнцойад нырма бирæ дæсгай азты дæргъы кæй нæ дæтдзæн не ‘мфыдыбæстæйонтæн. Уæлдайдæр та – æргомдзырд æмæ демократизацийы, бæлвырддæр зæгъгæйæ та уæгъдибардзинады дуджы, уыцы нымæцы – зонадон иртасæнты, быдиттæй разыны æрмæст Стыр терроры рæстæджы нæ, фæлæ советон хицауиуæгады азты репрессигонд адæмы фæдонтæй бирæты фæндон, цæмæй сæ фыдæлты банымайой æрмæстдæр «сталинон тоталитарон системæйы» амæттæгтыл.

Уыцы архивон æрмæджытыл цæст уæлæнгай ахæсгæйæ дæр мæ бон у фидарæй зæгъон, уыцы амæттæгты ‘хсæн цъус кæй нæ уыд тугмондаг, Советон паддзахады цыфыддæр знæгтæ, зындгонд саботажгæнджытæ, кæцытæ æцæгæй дæр уыдысты «адæмы знæгтæ». Уымæ гæсгæ ма ноджыдæр банысан кæндзынæн мæ коллегæ Дзугаты Къостайы зонадон куысты стыр актуалондзинад. Хъæуы банысан кæнын уый дæр, стыр хъыгагæн, Ирыстоны абоны онг дæр æмбæлон уагыл кæй ничи архайдта ССР Цæдисы Стыр террор сахуыр кæнын æмæ йын анализ скæныныл. Уый тыххæй уæлдай æхсызгон у ууыл хъуыды кæнын, Къоста Георгийы фырты æрмæст фæндгæ кæй нæ кæны, фæлæ йе ‘ппæт тыхтæ дæр кæй сарæзта ацы проблемæ аскъуыддзаг кæныны хъуыддагмæ, кæцы æмхуызон цымыдис кæны æрмæст фыдыбæстæйон историон зонадмæ нæ, фæлæ нæ бæстæйы æхсæнадон-политикон уавæры дæр, кæцы, бæрæг куыд у, афтæмæй хатт скарз вæййы æрымысгæ аххосæгтæ, хъуыдытæ, æрмæст уæрæсейаг истори æмæ историон факттæ зыгъуыммæ кæнгæйæ нæ, фæлæ ХХ-æм æнусы æмткæй советон адæмы.

Банысан кæндзынæн уый дæр, Дзугаты Къоста Ирыстоны Хуссар æмæ Цæгат Уæрæсейы сконды баиу кæнынæн æрмæст йе ‘вварс кæй нæу, фæлæ рæгъмæ кæй хæссы фаг, æнæдызæрдыггаг факттæ йæ бирæнымæц публикациты, уыцы нымæцы йæ монографион иртасæнты дæр, ахæм баиудзинад æнæмæнгхъæуæг кæй у, уый тыххæй. 2018 азы кæронмæ бакодта йе ‘ртæтомон рауагъд «Понятие «окна возмож-ностей» применительно к интеграционно-воссоединительному процессу Осетии». Банысан кæндзынæн, ацы иртасæн куысты тыххæй авторæн лæвæрд кæй æрцыд Хетæгкаты Къостайы номыл Паддзахадон преми номинаци «историйы» (ма йæ хæццæ кæнæм Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы аналогон премиимæ).

Рецензицæуæг куыстæн йæ тематикон бындурон хай у ирон адæмы геноцид 1920 азы сæрды Гуырдзыстоны паддзахады ‘рдыгæй, гуырдзиаг меньшевикон партийы сæргълæудæй, кæцыйæн къухдариуæг кодта куыд Ленины, афтæ Сталины дæр æввахсмæ чи зыдта, уыцы Ной Жордания. Растæндæр Ной Жорданияйы рæстæджы æрцыд æххæстгонд геноциды акт абхазаг æмæ хуссарирыстойнаг адæммæ ахасты 1920 азы сæрды. Ацы, 2020 аз, Республикæ Хуссар Ирыстоны расидт æрцыд сæдæазыккон геноциды азæй. Республикæйы уагъд æрцыд бирæ мадзæлттæ 1920 азы ирон адæмы трагеди смемориализаци кæныны фæдыл.

Дзугаты Къостайы хъуыдымæ гæсгæ бирæхаттон æмæ алыгъуызон мидисджын аргументацигонд публикацитæ æмæ сидтытæм гæсгæ 1937-1938 азты Хуссар Ирыстоны репресситы æвзарын æмæ ахуыр кæнын хъæуы, куыд хуссайраг ирæттæм ахасты Гуырдзыстоны ССР-ы иу сæрмагонд системон политикæйы фæзынд, афтæ. Æцæгæй дæр, ССР Цæдисы æппæтцæдисон репрессивон практикæ Гуырдзыстоны ССР репрессивон практикæимæ куы абарæм, уæд ирдæй бæрæг у сæ цæхгæр спецификон хицæндзинад: бæрæг у, гуырдзиаг хицауиуæггæнджытæ кæй пайда кодтой гуырдзиаг нацийы гемогенизацийы репресситæй æмæ комкоммæдæр Лавренти Берияйы къорды политикон контролькæнынад сфидар кæнынæй.

Æнæмæнгхъæуæг у банысан кæнын, сæ иртасæнты фæстиуджытæм гæсгæ аналогон хатдзæгмæ кæй æрцыдысты немыцаг историктæ М. Юнге æмæ Б. Бонвег дæр, кæцытимæ Дзугаты Къоста иу æмæ дыууæ хатты нæ фембæлд алыгъуызон симпозиумты, æнтыстджынæй куыста семæ.

Ацы рецензион куыст анализ кæныны рахæцæн сты уыцы азты репрессион политикæйы конкретон документтæ, номхуындæй афтæхуыйнæг «сталинон æхстмæ лæвæрдцæуджыты номхыгъдтæ» – сæ фехсыны тыххæй ПÆК (б) ЦК Политбюромæ сфидар кæнынмæ бавдисæг адæмы нымæц. Фæстаг азты, раздæры дуарæхгæд архивтæм баирвæзыны фæрцы, уыцы документты ахуыр кæнынц, пайда сæ кæнынц куыд зонадон, афтæ  политикон-идеологон æгъдауæй дæр. Уыцы дуджы вазыгджын æмæ трагикон цаутæ объективон зонадон æгъдауæй раиртасыны хъуыддаджы сæ нысаниуæгæн зын саргъгæнæн у. Æмæ уый тыххæй ноджы æхсызгондæрæй дзурын, мæ хæлар, мæ коллегæ æмæ æмхъуыдыгæнæг йæ хайбавæрд кæй хæссы уыцы вазыгджын æмæ ныссуйтæгонд проблемæ объективонæй ахуыр кæныны хъуыддагмæ. Цыбыртæй куы дзурæм, уæд кæд рецензийы авналæнтæ ахъаз кæнынц растæндæр ахæм жанрæн, уæд авторы бон бацис, мæ хъуыдымæ гæсгæ, зын аскъуыддзаггæнинаг домæн бахъахъхъæнын: рæстаг æмæ максималон объективон раиртæст. Бæрæг у, уый æнцон кæй нæ уыд, уымæн æмæ дзырд цæуы ХХ-æм æнусы æрмæст хуссарирыстойнаг историйы саудалынг, ныссуйтæуæвæг ныхмæвæрд фæрстыл нæ, фæлæ стыр паддзахады ахæм ныхмæвæрд фæрстыл дæр, кæцы Иосиф Сталин æмæ йе ‘ввахс большевикон къорды къухдариуæгады бын ацыд æнæфенгæ модернизацийы фæндагыл. Уый æцæгæйдæр уыд, куыд хуссайраг ирæтты, афтæ Советон паддзахады иннæ 200 милуаны бæрц адæмты мысынады дæр арф фæд чи ныууагъта, ахæм стыр драмæ.

Хъæуы йæ банысан кæнын, 1937-1938 азты Хуссар Ирыстоны цæрджытæй Гуырдзыстоны ССР-ы Мидхъуыддæгты адæмон къамиссариат кæй срепресси кодта, уыдоны номхыгъд фыццаг Дзугаты Къоста кæй ныммыхуыр кодта. «Дзугайы фырты номхыгъд» уæддæр æххæст нæу, автор йæхæдæг фехъусын кодта, дарддæр ыл кæй кусы, уый тыххæй; растæндæр уыцы планы рецензицæуæг иртасæн куысты ис Хуссар Ирыстоны цæрæг ирæттæ æмæ æндæр æмбæстæгтæм ахасты номхыгъды бæлвырд баххæст. Уæлдай нæ уыдзæн иртасæн куысты  æндæр аспект банысан кæнын дæр. Куысты рæстагон ахаст бæлвырд цæуы иумæйагæй репресситæ ахуыр кæнынмæ авторы методологон цæстæнгасæй дæр: Дзугаты Къостайы къухы бафтыд, куыд советон цардарæзты æмæ сæрмагондæй, Иосиф Сталины ныхмæ чи у, уыдоны антикоммунистон фыдæхдзинады, афтæ уыцы азты фæтæджы социалон-политикон реалондзинадæн аргъгæнджытæм ахасты цæхгæрдзинæдтæй дæр хи бахизын. Уый ахсджиаг у, иртасджытæ цæхгæр къахдзæфтæ арæх кæм кæнынц, уыцы нырыккон зонадон дунейы.

Ацы зонадон куысты ма, куыд историк, афтæ авторы къухы бафтгæ зонадон фæстиуæджы уæлдай ис политикон-æмбæстагон абарст дæр; уый хъæуы банымайын, уымæн æмæ уый зын бамбарæн нæу, ахæм хуызы иртасынадты йæ иувæрсты ахизæн кæй нæй. Уый бæрæг у æртæ хатдзæгæй, кæцытæ автор кæсджыты размæ хæссы кæронбæттæны. Йæ хъуыдытæм гæсгæ, хуссарирыстойнаг адæмы фæлхатцæуæг геноцидты (1920,1989-1992,2008 азты) трагедитæн ис иу аххосаг, бынтон ирдæй чи разынд. Уый у Гуырдзыстоны паддзахады сконды Хуссар Ирыстоны уæвынад, куыд фыдæлтæй фæстæмæ сæ фыдæлты зæххыл цæрæг хуссайраг ирæтты этнотерриториалон райгуырæн бæстæ, афтæ. Уый æмрæстæджы хъауджыдæр нæу, куыд хуыйны Гуырдзыстоны паддзахад – демократон, меньшевикон, коммунистон æмæ афтæ дарддæр. Ахсджиаг у зæрдыл дарын, гуырдзиаг паддзахад алы хатт дæр æппæт æнæгуырдзиаг адæмтæм ахасты кæй æххæст кодта æмæ кæны, алыгъуызон аххоссæгты тыххæй гуырдзиаг нациимæ ассимиляцийыл чи нæ сразы, æппæт уыцы адæмты бартæ исыны, дæлдзиныг кæныны политикæ æмæ практикæ. «Историйы карз урокæй, – фидарæй зæгъы автор, – мах хъуамæ хатдзæгтæ саразæм, кæннод хуссайраг ирæттæм ахасты  Гуырдзыстоны паддзахады чи ис, уыцы геноцидон политикæйæн æнæсфæлхатгæнгæ нæй». Хуссайраг ирæттæн иунæг ирвæзынгæнæг фæрæзыл Дзугаты Къоста нымайы Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуын, кæцы цæрæнбонтæм аиуварс кæндзæн Гуырдзыстоны ‘рдыгæй тасдзинад. Банысан кæндзынæн уый, Дзугаты Къостайы паддзахадон æмæ политикон архайд æгасæй дæр здæхт кæй у ацы принципиалон политикон æвæрдад реализаци кæнынмæ – уый у йе ‘мбæстагон нысан, Хуссар Ирыстоны нырыккон историйы адæмы хъысмæты тыххæй йæхимæ бæрндзинад чи райста, уыцы авангардон къорды æртыназон тохы «категорион императив».

Йæ зонадон куысты кæронбæттæны ис нысаниуæгджын фæдзæхст: хуссайраг ирæттæн ног куынæггæнæг номхыгъдтæ арæзт сты, æмæ хъуыдыгæнæн ис, кæй сæм æфты ноджыдæр. Æцæгæйдæр, ныртæккæйы гуырдзиаг-ирон конфликты историографийæн ис диссаджы æнгæс документ: гуырдзиаг Мидхъуыддæгты министрад официалонæй ныммыхуыр кодта хуссарирыстойнаг къухдариуæггæнджыты æмæ политикон активистты номхыгъд, кæцытæ хъуамæ æрцæуой репрессигонд, куыд у афтæ зæгъгæйæ та – хъуамæ куынæг æрцæуой. Уый, ныртæккæ цы сбæрæг, уый, æмæ ахæм документтæ æргомæй кæнæ сусæгæй цас æрцыдаид арæзт Гуырдзыстоны паддзахадон структурæты? Уымæ гæсгæ авторы фæдзæхстæн, æнæдызæрдыгæй, ис арф хъуыды æмæ домы, цæмæй йыл бæстонæй ахъуыды кæна, Республикæ Хуссар Ирыстон чи расидт, æмæ хуссайраг ирæтты хъысмæтмæ куыдфæндыйы цæстæй чи нæ кæсы, уыдонæй алчи дæр. Æцæгæй дæр, Хуссар Ирыстон «хæдбардзинады» рæзты фæндагыл цæуыны фарс чи хæцы, уыдонимæ мæ дискусситы райсгæ фæлтæрддзинад дæр æвдисы, æнæмæнгхъæуæг кæй у ахæмтимæ æмбарынгæнæн куыст кæнын, хаттæй-хатт та карз хъомылад дæттын, иртасæн куысты автор куыд фыссы, афтæ.

Уæрæхдæр фæлгæтты гæнæн ис сфæлхаттгæнæн, Къоста Георгийы фырт йе ‘ртæтомон (мыхуырмæ цæттæ сты иннæ томтæ дæр) иртасæн монографийы кæй реализаци кæны, уыцы итрасæн программæйы кæй ис зонадон-историон бæлвырддзинад Уæрæсейы Федерацийы сконды ирон адæмы баиудзинады фадæттæ æмæ æнæмæнгхъæуындзинад. Мæхи ‘рдыгæй фарс мæ хуссарирыстойнаг коллегæтæн фæнды, цæмæй активон куыст кæной, уыцы нымæцы бæстæйы алыгъуызон архивты дæр, цæмæй бауырнын кæной гуырдзиаг паддзахады геноцидон характер. Хъыгагæн, нырма Хуссар Ирыстоны цъус иртасджытæ кусынц ацы ахсджиаг проблемæйыл. Дæнцæгæн æрхæссæн ис бирæ конкретон цæвиттонтæ, фæлæ мæхиуыл фæхæцдзынæн. Авторы тыххæй куы дзурæм, уæд æнæмæнгхъæуæг у, цæмæй йын нæ цæст бауарза ног æнтыстытæ зонадон куысты æмæ, сæрмагондæй та, цæмæй фыст фæуа йæ докторон диссертаци æмæ йæ бахъахъхъæна. Дзугаты Къоста, куыд æхсæнадон-политикон архайæг, афтæ рагæй зындгонд у æрмæст Ирыстоны арæнты нæ, фæлæ Абхазы, Республикæ Хæххон Къарабахы, Приднестровье æмæ ССР Цæдисы раздæры æндæр регионты. Ныртæккæ срæгъæд æнæмæнгхъæуындзинад, цæмæй хуссарирыстойнаг ахуыргонд æмæ æхсæнадон архайæджы базона нæ бæстæйы уæрæх зонадон æхсæнад. Уый тыххæй хъæуы докторон диссертаци тагъддæр бахъхъахъхъæнын. Зонадон консультанты ахæм фæндиагимæ Дзугаты Къостайæн мæ зæрдæ зæгъы, цæмæй, куыд зоны, афтæ докторон диссертаци кæронмæ бакæнынæн смобилизаци кæна йе ‘ппæт интеллектуалон æмæ духовон ресурстæ дæр.

Дзидзойты Валери, историон зонæдты доктор,

ЦИПУ æмæ Хæххон Паддзахадон аграрон университеты

профессор, Республикæ Хуссар Ирыстон,

Республикæ Цæгат Ирыстон-Алани,

Кæсæг-Балхъарты Республикæ æмæ

Республикæ Дагъыстаны Зонæдты сгуыхт архайæг