Цымыдисон факттæ космосы тыххæй

Гагарин ссис дунейы фыццаг космонавт, Титов – иууыл æвзонгдæр, Джон Гленн та – иууыл ацæргæдæр. Леонов – дунейы гом космосмæ фыццаг рахизæг. Поляков космосы арвыста 438 суткæйы.

Космосмæ адæймаджы атахт уыд тагъдыл, уымæн æмæ советон развæдсгæрстæй райстæуыд бæрæггæнæнтæ  апрелы кæрон америкæйаг экипаж космосмæ атæхын кæй фæнд кæны, уый тыххæй. Советон хицауадæн йæ бон нæ уыд, уый æруадзын. Уымæ гæсгæ Юрий Гагарин космос басæттынмæ атахт 1961 азы 12 апрелы.

Юрий Гагарины атахты тыххæй ног хабæрттæ цæттæ цыдысты æртæ версийæ. Фыццаг, атахт æнтыстджынæй сæххæст кæныны тыххæй, дыккаг – Гагарины нау агурынæн баххуыс кæныны тыххæй, кæд æмæ уый æрхаудаид æндæр бæстæты территорийыл кæнæ океаны, уæд æмæ æртыккаг та – космонавты амæлæты тыххæй. Фæлæ куыд зонæм, уымæ гæсгæ атахт рауад æнтыстджын.

1961 азы 12 апрель ссис Космонавтикæйы бон, æмæ 2011 азæй та – Космосмæ адæймаджы атахты дунеон бон.

Орбитæйы Хур скæсы æмæ аныгуылы алы 90 минуты. Уыцы рæстæджы космонавттæ фенынц нæ планетæмæ иууыл æввахсдæр стъалыйы скаст 16 хатты.

Сергей Крикалев космосы уыд 6 хатты. Ацы советон æмæ уæрæсейаг космонавт йæ карьерæйы рæстæджы космосы арвыста 803 суткæйы 9 сахаты æмæ 39 минуты. Уый та нысан кæны, Крикалев космосы æнæ улæфтæй кæй уыд дыууæ азæй фылдæр.

Кæд иууыл нæ, уæддæр космонавттæй бирæтæ банкъардтой афтæхуыйнæг космикон низ. Низы рæстæджы вестибулярон аппарат йæхи дары «æнæадекватонæй». Иуæй-иу хатт афтæ тынг, æмæ йæ космонавттæ нал фембарынц, къæхтæ æмæ къухтæ цыран сты, уый.

Космонавтикæйы æппæт историйы космосы ничи фæмард. Æнамонд цаутæ уыд, фæлæ уыдон иууылдæр æрцыдысты Зæххæй старты рæстæджы, кæнæ та орбитæйæ æрыздæхыны рæстæджы. Фæмардуæвæг космонавттæ иууылдæр амардысты атмосферæйы. Космос базоныны æппæт рæстæджы амард 18 космонавты.

Сергей Королевы рæстæгæй фæстæмæ атахтытæн старттæ нæ вæййы къуырисæр бонты. Къуырийы ацы боны нæ уарзынц,  къуырисæр бонты 11 авари кæй æрцыд, уымæ гæсгæ. Ацы аххосагмæ гæсгæ ма атахтытæ нæ вæййы 24 октябры дæр. 1960 æмæ 1963 азты ацы бон æрцыд æнæштатон уавæртæ амæлæты цаутимæ.

Нымæц 13-æн дæр йæхи нысаниуæг ис космонавтикæйы. Æппæт америкæйаг космикон наутæй, номхуындæй нау «Аполлон-13», кæцытæ тахтысты Мæймæ, авари скодтой 13-æм апрелы.

Нырыккон фыдыбæстæйон космонавтты хæлц у алыгъуызон. Абон уæвынад кæны алыгъуызон хæринæгты 250 хуызы. Космонавттæ боны дæргъы хæрынц 4 хатты, сæ рацион у 3200 калори. Хæрингтæ æвзаргæйæ хынцыд цæуы, куыд  космонавтты уарзон, афтæ  космикон экспедициты уæнгты национ хæринæгтæ дæр.

1975 азы æрцыд символикон цау. Советон æмæ америкæйаг наутæ фæнд кодтой кæрæдзимæ æрбаввахс уæвын (стыковка) æмæ уый хъуамæ æрцыдаид Советон Цæдисы столицæйы сæрмæ, фæлæ фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй æруагъдæуыд рæдыд. Фембæлд æрцыд, цæугæдон Эльбайы сæрмæ, хæсты рæстæджы куыд уыд, афтæ.

Сергей Королев 1938 азы ахст æрцыд знаггад ракæнынæй йæ кæй фæаххосджын кодтой, уымæ гæсгæ. Иуæй-иу бæрæггæнæнтæм гæсгæ йын хъизæмар кодтой, асастой йын йæ дыууæ æфсæры дæр. 1938 азы 27 сентябры Королевæн Советон Цæдисы Уæлдæр тæрхондоны Æфсæддон коллеги рахаста 10 азы кусæгон лагерты арвитыны тæрхон. 1940 азы йын ацы æмгъуыд фæкъаддæр кодтой аст азмæ æмæ йæ 1940 азы та ссæрибар кодтой. Фыдыбæстæйон космонавтикæйы бындурæвæрæджы æххæстæй среабилитаци кодтой æрмæстдæр 1957 азы.

1961 азы 12 апрелы Саратовы областы Смеловкайы хъæуы цур Гагарин кæм æрбадт, уырдæм цы æфсæддонтæ æрбацыдысты, уыдон  уыцы бынаты сæвæрдтой нысан. Ныссагътой дзы цæджындз табличкæимæ, цыран фыст уыд: «Не трогать! 12,04.61г. 10 ч.55 м. моск.врем».

Советон æмæ уæрæсейаг космонавттæн ис ноджы иу цымыдисон традици – атахты размæ уыдон бакæсынц кинофильм «Белое солнце пустыни»-мæ. Куыд рабæрæг, афтæмæй ацы традицийæн ис логикон бындур. Ацы кинофильмы космонавттæн æвдыстой, куыд операторон куысты эталон, афтæ. Йæ цæвиттоныл уыдонæн æмбарын кодтой, камерæимæ куыд кусын хъæуы æмæ план куыд аразын хъæуы, уый. Иннæ верси та у ахæм: нау «Союз-11»-ы æртæ космонавты амæлæты фæстæ, «Союз-12»-ы экипажы фæкъаддæр кодтой дыууæ адæймагмæ. Старты размæ уыдон бакастысты ацы кинофильммæ æмæ æнтыстджын миссийы фæстæ дзырдтой, зæгъгæ, æмбал Сухов ссис экипажы æртыккаг æнæуынгæ уæнг æмæ сын æххуыс кодта уæззау минутты. Уæдæй фæстæмæ ацы лентæмæ бакæсын ссис традицион æппæт советон æмæ уый фæстæ та – уæрæсейаг космонавттæн.

Советон хицауады космонавтты мыггæгтæй,  æвзæр хъуысы, зæгъгæ, ахæмтыл кæй банымадтой, уыдон-иу баивтой. Фыццаг болгайраг космонавт Георги Какалов ссис Иванов, польшæйаг Хермашевский та – Гермашевский.

Адæм космосы сырæзынц 5 сантиметры. NASA-йы астронавт Скотт Келли 2016 азы марты райдианы дунеон космикон станцы 340 боны арвитгæйæ, сырæзт 5 сантиметрæй фылдæр. Æрмæст Келли нæ, фæлæ космосы иннæ адæймæгтæ дæр сырæзынц 3-5 сантиметры. Зæххы гравитаци æлхъивы рагъыстæджы, фæлæ космосы афтæ нæу æмæ уый сраст вæййы. 

Æрмæгыл бакуыста

ДЖИОТЫ Екатеринæ