Цъиувæдис низæй тæссагдæр у

Ныр цалдӕр мӕйы ӕгас дунейы тасы æфтауы ног фӕзынгӕ низ «коронавирус», зӕгъгӕ. Ӕгас Европӕйы бӕстӕтӕ, ӕмӕ стӕй та Уӕрӕсейы Федераци дӕр бакодтой карантин ӕмӕ ныридӕгӕн зындзинæдтæ ‘взарынц адӕм, ахӕм уавӕрты цӕргӕйӕ. Фӕлӕ  ӕцӕгӕйдӕр ахӕм тӕссаг у ацы вирус ӕви та ӕндӕр хӕттытау стыр политикон хъазт у, кӕцыйы фӕстиуӕгӕн кӕцыдӕр хъомысджын финансисттӕ скъуыддзаг кӕнынц сӕ экономикон ӕмӕ политикон фарстатӕ? Ӕви та ног экономикон кризис ӕрхӕццӕ кæны ӕмӕ эпидемийы фӕрцы хъуамӕ адӕмӕй бамбӕхсой ӕцӕгдзинад?

Дунейы зынгӕ дохтырты хъуыдымӕ гӕсгӕ коронавирус афтӕ тӕссаг нӕу, – гриппимӕ абаргӕйӕ дзы рынчынтӕ стӕм-дӕр хатт амӕлынц. Ацы вирусты хуызтæ сты цалдæр æмæ сæ рабæрæг кодтой 1965 азы, – уыцы аз ацы вирусæй фæрынчын адæймаг. Коронавирусæй раздæр æрмæстдæр рынчын кодтой цæрæгойтæ, фæлæ стæй мутацийы руаджы райдыдта хæцын адæмыл дæр. Биологтæй бирæтæ ахæм хъуыдыйыл лæуд сты, ома, ацы вирусы барæй фæивтой лабораториты, цæмæй адæймагыл дæр райдайа хæцын. Фæлæ ахæм хуызы дæр ацы вирусæй рынчынтæн сæ 80 проценты бæрц сæхи фæхатынц хорз, 15 проценты бæрц та дзы æруатон вæййынц , æмæ 5 проценты та – бынтон уæззау уавæры, ома, реанимацийы. Инкубацион рæстæг та йын вæййы 14 боны бæрц, фæлæ фылдæр хатты 5-7 бонмæ симптомтæ рабæрæг вæййынц. 

Мӕскуыйы 40-ӕм клиникон рынчындоны сӕйраг дохтыр Денис Проценко куыд зӕгъы, афтӕмӕй ацы вирусӕй рынчынæн схизы йӕ тӕвд, ризӕг ыл схӕцы ӕмӕ райдайы хуыфын. Куыд уынӕм, афтӕмӕй йӕ симптомтӕ сты гриппы ӕмӕ ӕндӕр ахӕм низты хуызӕн ӕмӕ йын хос кӕнын дӕр хъӕуы афтӕ. Медицинон фадыджы эксперттӕ куыд зӕгъынц, уымӕ гӕсгӕ адӕймаджы иммунитет фидар куы уа, уӕд ын гӕнӕн ис ӕмӕ ма уа симптомтӕ дӕр, афтӕмӕй адзӕбӕх уа. Фӕлӕ рынчыны ӕнӕниздзинад лӕмӕгъ куы уа, исты низтӕ ма йӕ куы хъыгдарой, уӕд ӕй коронавирус ӕркӕны уӕззау уавӕрмӕ. Стӕй ма ацы вирусыл бирӕ медицинон препараттӕ ӕндавынц куыд катализатор, афтӕ. Зӕгъӕм, гипертонийӕ рынчынтӕ чи сты, уыдоны хосты кӕцыдӕр хуызтӕ карздӕр кӕнынц коронавирусы.

Йӕ фыццаг проблемӕ у уый, ӕмӕ йын дохтыртæ нӕма ӕрымысыдысты вакцинӕ. Уый фӕстиуӕгӕн ист цӕуынц ахӕм мадзӕлттӕ, цӕмӕй дзы, гӕнӕн уӕвгӕйӕ, мачи фӕрынчын уа. Карантин бакӕныны сӕйраг нысан низ скуынӕг кӕнын нӕу, фӕлӕ рӕстӕг рамбулын, цӕмӕй иугæндзонæй бирæ адæм ма фæрынчын уой æмæ дохтыртæн фыццаг медицинон æххуыс бакæныны фадат уа. Стæй ма вакцинӕ дæр саразой уæдмæ ӕмӕ низ тӕссаг мауал уа. Уый фӕдыл бӕстӕты къухдариуӕггӕнджытӕ сидынц се ‘мбӕстӕгтӕм, цӕмӕй хӕдзӕрттӕй ӕддӕмӕ ма хизой ӕмӕ сӕхи бахъахъхъӕной вирусӕй. Милуангай адӕймӕгтӕ бадынц хӕдзӕртты ӕмӕ ӕнхъӕлмӕ кӕсынц хорз хабӕрттӕм, фӕлӕ абоны онг нырма уавæр мӕгуырау у.

11 марты Ӕппæтдунейон æнæниздзинады организаци расидтис пандеми  коронавирусы тыххæй. Æгас дунейы уыцы бон рынчынты нымæц схызт 120 минмæ, мæлгæ та акодта 4 мин адæймаджы. Фæлæ ацы цифрæтæ пандеми расидынæн фаг нæ уыдысты, уымæн æмæ статистикæмæ гæсгæ æгас дунейы æндæр низы хæттытæй бæрæг фылдæр адæм мæлынц, фæлæ уыдоны тыххæй пандеми конд никуы æрцыдис. Уыимæ ма иумæ æгас дунейы дзыллон информацийы фæрæзтæ цыма æмдзырд бакодтой, уыйау æппынæдзух кæм æвзæрдæр хабæрттæ цæуы коронавирусы фæстиуæгæн, уыдоныл лæмбынæгæй дзурынц. Зынгæ дохтыртæ æмæ ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй адæмы психикæ афтæ схæццæ, æмæ йæ фæстиуджытæ ахæсдзысты цалдæр азы онг. Ныр дæр статистикæмæ гæсгæ æндæр низтæй амæлыны цаутæ фæфылдæр сты æмæ ахæм тенденци дарддæр дæр ахæсдзæн, коронавирус куы фесæфа, уæддæр. Бирæ регионты гæнæн ис æмæ коронавирусæй иу адæймаг дæр ма амæла, фæлæ æндæр низтæй рынчынтæ бæрæг фæфылдæр уой.

Карантины фӕдыл цы мадзӕлттӕ ист ӕрцыдис, уыдонӕй бирӕтӕ зын бамбарӕн сты. Фыццаджыдӕр, нӕй гӕнӕн ӕмӕ алкӕцы адӕймаджы дӕр бакӕнай изоляцийы, уымӕн ӕмӕ уӕд паддзахад йӕ функцитӕ нал ӕххӕст кӕндзӕнис. Кӕцыдӕр куыстуӕтты кусджыты ссӕрибар кодтой, иннӕтӕ та раздӕрау куыстмӕ цӕуынц. Ӕмӕ уӕд цы уӕлдай у, – куыстмӕ чи цӕуы, уыдон изӕрӕй сӕ бинонтӕм нӕ бацӕуынц? Стӕй ма сӕхгӕдтой хӕрӕндӕттӕ, кафетӕ, ресторантӕ, фӕлӕ дзы хӕринаг рахӕссыны бар ис. Уымӕй уӕлдай ма рацӕуыны бар ис аптекӕмӕ ӕмӕ хӕлцадон продуктты магазинмӕ дӕр. Ӕппӕт ацы мадзæлттæ эпидемиологты ныхæстæм гæсгæ стыр ахъаз не сты низы апарахат бакъуылымпы кæнынæн, уымæн æмæ рынчын хъуамæ уа иннæтæй изоляцигонд, цæмæй дарддæр макæй фæнизджын кæна.

Профилактикæ æмæ паникæйы фæстиуджытæ. Бӕрӕг куыд у, афтӕмӕй коронавирус адӕймагыл, фыццаджыдӕр, хӕцы ӕртахӕй – 86 проценты бӕрц, уӕлдӕфӕй та хӕцы ӕрмӕстдӕр 4 проценты бӕрц. Уымӕ гӕсгӕ, адӕймаг бынтон ӕдых нӕу ацы вирусы ныхмӕ, – хъӕуы гигиенӕйы нормӕтӕ ӕххӕст кӕнын ӕмæ уӕд сӕрхызт уыдзынӕ. Уымæй уæлдай ма арæх хъуамæ хæрай дыргътæ æмæ халсæрттæ, хæдзæртты арæх бакæнын хъæуы рудзгуытæ, хуылыдз хæцъилæй арæхдæр сæрфын хъæуы дзаумæттæ æмæ пъол. Кæд æмæ уæлдæфы коронавирус цалдæр сахаты йедтæмæ нæ цæры, уæд, исты дзаумайыл уæвгæйæ, цæры æртæ боны онг. Иууыл тынгдæр æй мары спирт æмæ спиртæй арæзт донгъæд, стæй ма сæрмагонд химион фæрæзтæ, кæцытæй пайда кæнæм не ‘рвылбонон царды.

Кæд æмæ дæм симптомтæ фæзындис, уæд, фыццаджыдæр, нæ хъæуы тæрсын. Уымæн æмæ кæцыфæнды низæн дæр йæ фыццаг хæрзгæнæг у цъиувæдис. Ныридæгæн æрцыдис ахæм цаутæ, æмæ коронавирусы симптомтæ рахатгæйæ, пациент фыртасæй зæрдæскъуыд фæцис кæнæ йæ туджы æлхъывдады схызты фæстиуæгæн фæмард. Уымæн æмæ адæймаджы нуæрттæ ахæм негативон информацион атакæйы фæстæ нал сфæразынц ахæм хабар æмæ йæ хинкъарынад бæрæг февзæрдæр вæййы. 

Ацы пандеми сæйраджыдæр хæссы тасдзинад, кæцы вирусæн йæхицæй у бæрæг карздæр. Адæймаг куы фæтæрсы, уæд йæ иммунитет æрхауы 30 проценты бæрц æмæ йыл райдайынц тых кæнын алыгъуызон низтæ. Уый фæстиуæгæн бæрæг фæфылдæр вæййы рынчынты нымæц æмæ уыимæ иумæ   фæмардуæвджыты нымæц дæр. Ацы низæй зæронд кары адæм арæх уымæн мæлынц,   æмæ се ‘нæниздзинад фæцуды, вæййы сын алыгъуызон низтæ æмæ коронавирусы фæстиуджытæ организм нал сфæразы.

Пандеми стыр экономикон хæрдзтæм æркодта дунейы бæстæты. Æрлæууыдысты сæ кусынæй бирæ фабрикæтæ, заводтæ, алыгъуызон куыстуæттæ. Иууыл тынгдæр ацы уавæр бандæвта æвæрæз бинонтыл. Ныридæгæн бирæ бæстæты æвзарын райдыдтой хæлцадон продуктты дефицит. Ӕмæ уый та уымæн нæ, æмæ бахæринаг нал ис, фæлæ продукттæ бынатмæ чи ласта, уыцы логистикон бастдзинæдтæ фехæлдысты. Уымæй уæлдай ма бирæтæ нал уæй кæнынц сæ продукци кæнæ та йын йæ аргъыл схæцыдысты. Зæгъæм, Вьетнам нал уæй кæны пырындз фæсарæнтæм, Казахстан та – мæнæуы ссад, сауфагæ, халсæрттæ, Уæрæсейы Федераци – пырындз æмæ сауфагæ, Белоруси – сауфагæ æмæ нуры. Мæнæуы аргъ дæр фæфылдæр ис 11 проценты онг.

Истори куыд уынын кæны, афтæмæй коронавирусæй карздæр эпидемитæ бирæ хæттыты уыдис, фæлæ та-иу цард ногæй сæндидзыдта. Фыццаджыдæр, де уонг ма хъуамæ амарай æмæ хъусай дохтырты амындтытæм, кæцытæ сты уыцы фадыджы дæснытæ. Нæ хъæуы хъусын алыгъуызон дам-думтæм, æмæ, гæнæн уæвгæйæ, нæ хъæуы кæсын æмæ хъусын негативон информацимæ интернет æмæ телевизоры. Экономикон кризистæ вæййынц рæстæггай æмæ уыцы афон куы æрцæуы, уæд кæнæ зæххы къорийыл искæцы бынаты низ сысты, кæнæ та хæст райдайы. Ахуыргæндтæ ацы сæвзæргæ уавæр хонынц «хаос», кæцыйæн къухдариуæг кæнынц дунейы хъомысджындæр паддзахадтæ. Экономикон кризис дæр та фæуыдзæнис, коронавирусы эпидеми дæр та æрнымæг уыдзæнис, æмæ та дарддæр сабырæй ацæрдзыстæм иннæ кризисы æрлæудмæ.

ДЖИОТЫ Александр