ДÆЛЛАГ ИР

Кæддæр нæ фыдæлтæ Хуссар Иры дыууæ дихы кодтой: Дæллаг Ирыл æмæ Уæллаг Ирыл. Топоним Цхинвалæн йæ бындурæвæрæг уыд Асфагур 262–265 азты нæ заманы. Ном Асфагуры равзæрд дæр цæуы персаг æвзагæй, ома ирон æвзаджы хæстæг æвзагæй. Цхинвалы равзæрды тыххæй ма фыстой журнал «Вокруг света»-йы 1990 азы. Ирайнаг æвзаджы Цхинвал нысан кæны «Синх(г)уал «верхнее, высшее арийское поселение», индиаг æвзаджы «большое или высшее сверхестество». Высшая обитель, место, где обитают люди, которых любит бог».

Топоним Жинвал æмæ Цхинвалæн уидаг иу у. Фæлæ Жинвал цы нысан кæны? 15-æм æнусы онг йæ цæрджытæ ирæттæ уыдысты. Фæлæ уый æндæр фарст у.

Уæдæ афтæ, иугæр Цхинвал нысан кæны «уæллаг арийæгты цæрæн бынат (мах, ирæттæ, арийæгтæ стæм), уæд уырдыгæй дæлæмæ та у Дæллаг Ир. Æмæ йын цы бæрæггæнæнтæ ис?

Ныгуылæн Гуырдзыстоны иу районы центр у Хашур, йæ рагон ном та уыд Иры хъæу кæнæ Дæллаг Ир. Æмæ ма сисæм йæ алыварс хъæуты нæмттæ: Агара. Абарæм æй индиаг горæт Аграмæ. Сæ уидаг у иу, хицæндзинад ма дзы уый мидæг ис æмæ индиаг Аграйы зылангон г-йы фæстæ хъæлæсон а нæй. Бынаты номæн ис ирайнаг хуыз. Абарæм æй скифаг паддзæхты нæмттæм Агар æмæ Агарамæ. «Гуырдзыстоны» Агарайы цæрджытæн сæ фылдæр хай уыдысты ирæттæ æмæ чи сгуырдзиаг ис, уыдон та ноджы фылдæр!

Хидистави. Гуры районы хъæуы ном, йæ цæрджыты фылдæр хай, ирæттæ æмæ ирæттæй чи сгуырдзæгтæ сты, уыдон. Бирæ дзы æрцыд, Чеселтгомæй 19 æнусы 1830 азты чи ралыгъд уырдæм, ахæмтæ. Топонимийы рагон ном уыд хидысæр. Гуырдзыйæн йæхи æвзаджы нæй дзырд хид, ирон æвзагæй айсгæ у, фæлæ топонимийы дыггаг хай сæр сæхи æрдыгонау стæлмац кодтой – «тави».

Худон. Ныгуылæн Гуырдзыстоны. Бирæ ирай-наг æвзæгты ху, хуг нысан кæны хуы (Абаев т. 4. 254), дон та у фæсæфтау, ома хуытæ цы чысыл скъæтгонды бакæнынц, ома хуыдон. Иронау ма хуы нысан кæны хосы чысыл амад.

Хундисубани. Хъæуы ном Знауыры районы. Композит рæзы ирон æмæ персаг дзырдтæй. Фыццаг компонент хунд цæуы мивдисæг хо-нынæй «приглашать». Хунд – хуынд «приг-лашенный». Дзырды фыццаг хай ныффидар, дыгурон диалекты йæ куыд дзурынц, афтæ. Композиты дыггаг компонент та персаг дзырд «убани» – «уæзæг», ома «хуынды уазæг».

Хурвалет. Дзырды фыццаг хайы зыны сыгъдæг ирон дзырд хур «солнце» æнæфонетикон ивындзинæдтимæ. Бынæттон цæрджытæ йæ сæхæдæг хонынц Хуссарварс. Сæ цæрджыты фылдæр хай сты ирæттæ. Сæ фыццаг цæрджытæ ирæттæ куынæ уыдаиккой, уæд ыл ирон ном нæ уыдаид. «Всего в сельсовете осетин насчи-тывалось 2145» (Цховребова З.Д.).

Багъеби. Гуырдзиаг æвзаджы нысан кæны дыргъдæттæ æмæ куыд бынаты ном, афтæ дæр. Дзырд багъ цæуы персаг æвзагæй æмæ нысан кæны дыргъдон, еби – гуырдзиаг æвзаджы бирæон нымæц æвдисæг суффикс.

Бакъуриани. Бынаты ном Боржомы районы. Бакъур – сæрмагонд ном æмæ цæуы скифаг знæмтæй, иани-та у гуырдзиаг æвзаджы суф-фикс. Бакъурианийы хъæуы советы фараст хъæуæй фондз хъæуы уыдысты ирæттæ æмæ дзы цард 838 адæймаджы, хъæусоветы цæр-джытæ иууыл иумæ уыдысты 2855, уыдонæй гуырдзиæгтæ уыд 671 (Цховребова З.Д. Стр. 161).

Балтæ. Хъæуы ном Знауыры районы æмæ Цæгат Ирыстоны дæр. Иуæй-иу автортæ йæ ны-майынц, зæгъгæ йæ равзæрд цæуы гуырдзиаг æвзагæй «бал»-æй æмæ -тæ та бирæон нымæц æвдисæг элемент ирон æвзаджы, зæгъгæ дзы бирæ балтæ кæй ис, уый тыххæй йæ афтæ хонынц. Абайты В.И. фыссы: «усвоено из гру-зинского с персидского». Персаг æвзаджы baiū. (Т. 1, 233).

Вариан. Гуры районы хъæуы ном. Уый тыххæй хорз зæгъы Цхуырбаты З.Д. «…встречается в… зафиксированная фамилия Уариашвили (Уаритæ – Уариатæ)… Думается, что именно фамилия Уариашвили – Уаритæ лежит в основе Вариани (14). Цардысты дзы Уариатæ æмæ сæ ныф-фыстой Вариашвилитæ, хъæу та Вариани. Варианæй Никозы ʻхсæн цы цæрджытæ ис, уы-донæн сæ фылдæр хай сты, ирæттæй чи сгуыр-дзиæгтæ ис, уыдон. Мæхи фыдæлтæн, стæй Чилæхсатæн, уыцы хъæуты 1916 азы онг уыд зæххытæ.

Гомтæ. Хашуры районы хъæуы ном. Ахæм нæмттæ ма æмбæлынц Каспы æмæ Оны районты. Иронау гом «открытый», бирæон нымæцы та гомтæ. Сæ цæрджытæ уыдысты ирæттæ. Ирæттæ куынæ уыдаиккой, уæд сæ хъæуыл ирон ном нæ сæвæрдтаиккой. Ацы бынаты номимæ баст у бынаты ном Гомури, ома гомаг, афтæ ма сыгъдæг ирон бынаты ном Гомарт – Знауыры районы. Ардыгæй цæуы ирæттæй чи сгуырдзиæгтæ ис, уыдон мыггаг – Гомартели.

Гори. Сталины райгуырæн горæт. Индоев-ропæйаг дзырд, нысан кæны уæлвæз «воз-вышенность». Ирæттæ йæ хонынц Гур. Гур та персаг æвзаджы нысан кæны «уæлмæрд», дыгурон диалекты та «толпа», гурæ «туловище», иронау-гуыр.

Гудзарет. «Гуырдзыстоны» зæххы иу хай Бор-жомы районы. Цардысты дзы сыгъдæг ирон адæм. Уырдæм цæрынмæ чи цыд, уыдон-иу дзырдтой: «Фæцæуæм фæстæмæ нæ фыдæлты зæх-хытæм».

Абарæм æй Индийы иу штаты номимæ – Гуджарат. «Эфтолиты-кудариты сыграли важную роль в этногенезе Индии, Афганистана и особенно Средней Азии. Большая область в Раджас-тане, где отмечены крупные города в середине XII в., называлась Гуджырастра (страна Гурджаров – Кударитов). Гуджарад сохранил их имя. В VIII–Х вв. их потомки создали в Индии империю Гурджыры. (Осетины, ироны, дигуроны, кудароны один разделенный народ. С.-П., 2007, стр. 37).

Ирæтты гуырдзиæгтæ 200 азы размæ æрцæугæ хонынц, фæлæ куы сисæм 17-æм æнусы авторты фыстытæ, уæд та æндæр хуызон цæуы «ближе всего к Колхиде живут сваны, абхазы, аланы… те, которые граничат с Колхидой, яв-ляются аланами, чья страна в древние времена образовались границы Армении между Кав-казскими горами и Каспийскими морями, где, как полагают, находилась страна амазонок». («Пу-тешествие господина дворянина Шардена в Персию и другие страны» в кн. Калоева 21, 25). Колхидæйы культурæ Хъобаны культурæ у, уый тыххæй хорз загъта проф. Тъехты Б.

Къаралет. Хъæуы ном Гуры районы. Бынаты ном дих цæуы дыууæ хайыл : къар – гуырдзиаг æвзаджы дуар, ал – аланты, -ет суф. Æмæ нысан кæны бынат. Топонимийы фыццаг компонент къари ирон дзырд дуарæй стæлмац кодтой гуырдзиаг æвзагмæ. Афтæмæй «Аланты дуары бынат» ссис сыгъдæг гуырдзиаг дзырд. Уыцы хъуыды фыццаг фехъуыстон гуырдзиаг ирæттæй – профессортæй. Сæ ныхас уыд: «Мах нæ истори куы зониккам, уæд адонæн салам дæр нæ дæттиккам…».

 

ДЗАБИТЫ Зарбег

Кæрон радон номыры