Ахуыры азы фæуды рауагъдонтæ тынг фæтыхсынц фæлварæнтæй. Кæд сæм сæхи рагацау фæцæттæ кæнынц, уæддæр сын зын вæййы, сæ психикæйыл сын бандавы. Нæ республикæйы нырма советон системæмæ гæсгæ дæттынц фæлварæнтæ, фæлæ Уæрæсейы ныр 20 азæй фылдæр рауагъдонтæ сæхи фæцæттæ кæнынц иумæйаг паддзахадон фæлварæнмæ (ЕГЭ). Мах кæд хицæн паддзахадыл нымад стæм, уæддæр Уæрæсеимæ æнгом баст стæм. Æрвылаз дæр нæ рауагъдонтæй бирæтæ ацæуынц Уæрæсейы уæлдæр ахуыргæнæндæттæм æмæ уымæ гæсгæ ЕГЭ-йы проблемæтæ махæн дæр актуалон сты.
ЕГЭ-имæ дзæвгар цаутæ ис баст, суанг ма трагедитæ дæр æрцæуы. Алы аз дæр Уæрæсейы иу кæнæ цалдæр рауагъдоны сæхи амарынц фæлварæнты рæстæджы. Цалдæр боны размæ та Мæскуыйы иу рауагъдон йæхи амардта ЕГЭ радтыны хæдразмæ. Слестгæнджытæ куыд сбæлвырд кодтой, афтæмæй æрыгон лæппу тынг маст кодта ЕГЭ радтыны тыххæй, сытынг ын сты паникон атакæтæ æмæ йæхи раппæрста бирæуæладзыгон хæдзарæй.
Уæдæ ЕГЭ-йы фæстиуæгæн кæд рауагъдонтæн ахæм стресс вæййы, уæд цы пайда у, цæмæннæ йæ ивынц æндæр системæйæ?
Эксперименты хуызы ЕГЭ исын райдыдтой 1997 азы. Уæды рæстæджы чиновниктæм æмæ хуымæтæг цæрджытæм дæр ныгуылæн бæстæйы царды уаг хорз каст, алцыдæр сæ хъуыд европæйаг, суанг ма ахуырадон системæ дæр. Уымæ гæсгæ æрæвнæлдтой советон ахуырады системæ бындуронæй фæивынмæ.
Фæлæ ахæм хъуыддæгтæн цыбыр рæстæгмæ нæй саразæн æмæ йæ «автортæ» уайтагъд зындзинæдтимæ сæмбæлдысты. Фыццаджыдæр, ног нормæтыл кæронмæ куыст не ‘рцыд æмæ дзы уымæ гæсгæ фæтк нæ уыд. Уæлдæр ахуыргæнæндæтты фылдæр хай ЕГЭ-йы фæрцы райсгæ баллты бындурыл студентты нæ истой – сæхимæ сын ногæй арæзтой фæлварæнтæ. Уымæ гæсгæ рауагъдонтæ цалдæргай хæттыты дæттой фæлварæнтæ.
Бирæ ахуыргæндтæ фæдзæхстой, зæгъгæ, ЕГЭ-йы тесттæм гæсгæ нæй сбæлвырдгæнæн сывæллоны зонындзинæдтæ. Ныййарджытæ развæлгъау сæ сывæллæтты æрвыстой хъæугæ репетитортæм, цæмæй ЕГЭ-йы фарстатыл раст сдзуапп кодтаиккой æмæ бахаудаиккой уæлдæр ахуыргæнæндонмæ. Афтæмæй та дзæвгар предметтæй рауагъдонтæм нæ уыд фаг зонындзинæдтæ æмæ фæстæдæр ахуыры процессы рæстæджы нæ тых кодтой программæйыл. Уымæй уæлдай ма ЕГЭ-йы фарстатæй бирæтæ нæ уыдысты скъолайон программæйы æмæ ахуырдзаутæ раст куыд хъуамæ сдзуапп кодтаиккой.
Рæстæг куыд цыд, афтæ ЕГЭ-йы системæ хуыздæр кодта. Фæлæ йæ уæддæр иттæг хорз системæ схонæн нæй абоны бон дæр. 2009 азы ЕГЭ официалонæй бахастой ахуырады процессмæ æмæ уæдæй фæстæмæ æнæмæнг ссис Уæрæсейы территорийыл æппæт скъолатæн.
ЕГЭ-йы хорздзинæдтæ æмæ хъуагдзинæдтæ
ЕГЭ йæ авторты хъуыдымæ гæсгæ хъуамæ суыдаид ахæм механизм, кæцыйы фæрцы рауагъдонтæ уæлдæр ахуыргæнæндæттæм сæрибардæрæй цыдаиккой алы регионты университеттæ æмæ æндæр ахæм уагдæттæм, фæлæ уæддæр реалон æгъдауæй хъæуты скъолаты рауагъдонтæн фылдæр хæттыты стыр горæтмæ ахуыр кæнынмæ ацæуыны фадат нæ вæййы. Уымæн та ис объективон аххосæгтæ. Фыццаджыдæр, хъæууон цæрджытæ вæййынц цыбыркъух æмæ горæтмæ ацæугæйæ кæм цæрой, уый сын нæ вæййы. Алы вузæн нæй æмдзæрæндон. Цы ис, уыдон та фаг не сты. Æмбæхсинаг нæу, хъæууон скъолаты фылдæр хайы къаддæр зонындзинæдтæ кæй дæттынц ахуырдзаутæн æмæ уымæ гæсгæ рауагъдонты фæхъæуы уæлæмхас ахуырадон программæтæ сахуыр кæнын. Ома, хъуамæ бафида репетиторæн æмæ хъæууон цæрæгæн уыцы фæрæзтæ кæм ис.
Факттæм æркæсгæйæ ЕГЭ йæ функцитæ кæронмæ не ‘ххæст кæны. Горæтты фылдæр скъолатæ ис æмæ ныййарджытæн фадат вæййы равзарынæн. Хъæууон цæрæгæн та уыцы уавæртæ нæ вæййы – кæцыдæр хъæуты ис æрмæстдæр иунæг скъола æмæ дæ сывæллоны бар-æнæбары барвитдзынæ уырдæм, ахуыры процесс дзы мæгуырау куы уа, уæддæр. Статистикæмæ гæсгæ горæттаг рауагъдонтæ 8-13 баллы фылдæр сисынц ЕГЭ-йы фæлварæнты.
Иннæрдыгæй та ахуыргæнджыты хъуыдымæ гæсгæ 13 баллы уадиссаг ницы ахадынц – рауагъдонты реалон зонындзинæдтæ вæййынц иу æмвæзадыл. Æрмæст горæттаг рауагъдонтæ репетиторты фæрцы ЕГЭ-йы фарстатæм сæхи хуыздæр бацæттæ кæнынц. Фæлæ баллты нымæц та уавæр кардиналонæй ивы. Зæгъæм, 94 баллы чи сиса, уыцы рауагъдон сæрибарæй бахаудзæн иууыл хуыздæр вузмæ æмæ 89 баллы йедтæмæ чи нæ сиса, уый та «фæсдуар» аззайдзæн.
Йе ‘взæрдзинад ма уым дæр ис, æмæ ахуыргæнæг студентимæ комкоммæ не мбæлы, нæ йын вæййы фадат хуыздæр базонынæн, уæлæмхас фарста радтынæн. Тестты фарстатæн ма гæнæн ис логикæйы фæрцы сдзуаппгæнæн дæр – варианттæ дзы вæййы æмæ æнæнхъæлæджы раст дзуаппмæ бахаудзынæ. Афтæмæй та дæм зонындзинæдтæ нæ уыдзæн уыцы фарстайæ. ЕГЭ-йы рæстæджы организатортæ агъуыстыты сæвæрынц камерæтæ, бахизæнты фесгарынц маталлодетектортæй, гаджеттæ байсынц æмæ афтæ дарддæр. Æппæт адæттæ сывæллоны психикæйыл æвзæрырдæм бандавынц æмæ дзы бирæты сæ зонындзинæдтæ дæр ферох вæййынц. Стæй ма бланктæ йедзаг кæнгæйæ æнæнхъæлæджы æнæран тæпп куы æрæвæрай, уæд æй системæ рæдыдыл банымайы æмæ уый дæр раст нæу.
Ацы системæйæн ис хæрзиуджытæ дæр. Фыццаджыдæр, ЕГЭ-йы фарстатæ сты алы регионы дæр иугъуызон, йæ фарстатæ скъолайы программæмæ лæууынц иууыл æввахсдæр æмæ вузтæн уæлæмхас зонындзинæдтæ æрдомыны фадат нал ис сæхи фæлварæнты фæрцы. Стæй ма хицæн фæлварæнæй ЕГЭ у объективондæр, ахуыргæнæгæн кæнæ лекторæн йæ бон нæу процессыл исты хуызы бандавын. Тесты дзуаппытæ цæуынц компьютермæ æмæ стæй æнæ адæймаджы æххуысæй программæ баллтæ радæтты. ЕГЭ-йы фæрцы ма абитуриенттæн цалдæр уагдонмæ куырдиæттæ бадæттыны фадат ис æмæ иуранмæ куы нæ бахауай, уæд иннæйы студент уæддæр суыдзынæ. Раст зæгъгæйæ, ацы тæккæ ЕГЭ-йæн нæй гъæдджын альтернативæ.
Цахæмфæнды системæ ма æрымысай, уæддæр педагогон корпус, ома, ахуыргæнæг, у сæйраг. Ахуыргæнæгæн скъоладзауимæ æнгом бастдзинад куы нæ уа, уæд сывæллонæн йæ зæрдæ нæ фæрайы ахуыр кæнынмæ. Ацы хъуыддаг банысан кодта Путин йæ раныхасы æмæ бахæсджын кодта Ахуырады министрады, ног реформæ, саразынæй советон ахуырады системæйы æмæ фæстаг азты практикæйы хорзæй цыдæриддæр уыд, уыдон баиу кæныны фæрæз!
Рауагъдонтæ ЕГЭ-мæ кæсынц ахæм цæстæй, ома у уæлдæр ахуыргæнæндонмæ схизыны тыххæй къæпхæн. Советон Цæдисы та астæуккаг скъола фæуын нымадтой æххæст ахуырадон этапыл. Ома, ныры дуджы скъолайы ахуыры процесс баст у æрмæстдæр ЕГЭ-йы хорз баллтæ райсынимæ. Сывæллæттæ сæрмагондæй предметтæ нæ ахуыр кæнынц æмæ зонындзинæдтæ нæ исынц, фæлæ агурынц ЕГЭ-йы фарстатæн дзуаппытæ. Ацы факт банымайæн ис сæйраг проблемæйыл. Уæлдайдæр та хистæр кълæсты равзарынц сæ фидæны дæсныйадтæ æмæ райдайынц ахуыр кæнын, фæлварæнтæ радтынæн сын кæцы предметтæ бабæздзысты, уыдон æрмæстдæр. Афтæмæй бындурон зонындзинæдтæ нæ райсы рауагъдон æмæ йæ фæстæдæр йæ професси фæивын куы бафæнды, уæд æм æндæр предметтæй фаг зонындзинæдтæ нæ вæййы. Скъолайы рæстæджы йын цы фадæттæ уыд зонындзинæдтæ райсынæн, уыдонæй не спайда кодта.
ЕГЭ-йы фæстиуæгæн тыхджындæр рауагъдонты фылдæр хай ацæуынц егъау горæтты уагдæттæм æмæ афтæмæй бынæттон университетты лæмæгъ кæнынц.
Бирæ уæлдæр ахуыргæнæндæтты ма фæкæсынц рауагъдоны олимпиадон историмæ дæр, ома ахæм ерысты хайад иста скъолайы ахуыры рæстæджы, æви нæ. Фæлæ ахуыргæндтæ куыд æмбарын кæнынц, афтæмæй скъолайы предметон олимпиадæтæ сывæллæтты реалон зонындзинæдтыл дзурæг никуы уыдысты. Уымæн æмæ кæцыфæнды олимпиадæ дæр у ахæм ерыс, кæцыйы дзуапп радтын кæнæ ныффыссын фæхъæуы рæстæгмæ. Сывæллæтты фылдæр хай та сæ психофизикон æууæлтæм гæсгæ цæттæ нæ вæййынц сæрмагонд рæстæгмæ истæуыл ахъуыды кæнынмæ, кæд æмæ сæ зонындзинæдтæ уæрæх вæййынц, уæддæр.
Куыд æндавынц сывæллоныл педагогтæ æмæ ныййарджытæ фæлварæнты агъоммæ
Алы ныййарæг дæр æй базоны, фæлварæнтæ сæ сывæллæттыл куыд тынг бандавынц, уый. Сывæллæттыл иуæрдыгæй педагогтæ фендавынц, иннæрдыгæй та сæ ныййарджытæ фæразæнгард кæнынц ахуыр кæнынмæ. Ахæм уавæрты ахуырдзау зонындзинæдты бæсты фылдæр хатт райсы стресс. Уымæ гæсгæ нæ хъæуы цъиувæдис кæнын æмæ фæстаг цалдæр мæйы сывæллоны «ахæстоны» дарын æрмæстдæр уый тыххæй, цæмæй фæлварæнтæй хорз нысæнттæ райса.
Бирæ педагогтæ раст нæ фæкæнынц, ахуырдзаутæн куы фæдзурынц, ома «фæлварæн нæ ратдзынæ æмæ уынгтæ мæрздзынæ», «фæлварæн нæ ратдзынæ æмæ цæрæнбонты æнæахуыргондæй баззайдзынæ» æмæ афтæ дарддæр. Ахæм ныхæстæм бирæ сывæллæттæ фæхъусынц цалдæргай азты дæргъы æмæ сын сæ психикæйыл тынг бандавынц. Афтæ кæсын сæм райдайы, ома фæлварæнтыл баст у сæ цард æмæ куы фæкъуыхцы уой, уæд «бæсты сæфт» æрцæудзæн. Ахæм хуызы æндæвдад ахуыргæнджыты æрдыгæй вæййы уый тыххæй, цæмæй рауагъдонтæ хорз нысæнттæ райсой фæлварæнты, уый фæстиуæгæн скъолайы рейтинг схиза æмæ йæ ахуыргæнджытæ скадджын уой. Раст зæгъгæйæ, скъолайы рейтинг сывæллоны æнæниздзинады фæрцы ма хъуамæ хиза хæрдмæ. Ам педагогтæ не сты аххосджын, ам æнæхъæнæй системæ у аххосджын. Уымæн æмæ искæцы педагогы ахуырдзаутæ фæлварæнтæ æвзæр нысæнттыл куы раттынц, уæд æй уагдоны къухдариуæгад куыстæй арвиты.
Æрмæст педагогтæ нæ фендавынц сывæллæттыл фæлварæнты хæдразмæ, фæлæ ма ныййарджытæ дæр. Уыдонмæ фæдзурынц скъоламæ æмæ сæ уым фæтæрсын кæнынц, ома фæлварæнты фарстатæ фæвазыгджындæр кодтой, цъус баллтæ чи райса, уыдоны никæцы вузмæ айсдзысты æмæ афтæ дарддæр. Кæцыдæр ныййырджытæн æцæгæй паникæ райдайы, ома мæ сывæллонæн фидæн нал уыдзæн вузмæ куы нæ бахауа, уæд. Уымæ гæсгæ сæ сывæллæттыл нал фæауæрдынц – цалдæр мæйы дæргъы сæ хæдзарæй æддæмæ нал фæуадзынц, иу репетиторæй иннæмæ сæ фæкæнынц, сæ раз сын чингуытæй байдзаг кæнынц. Ахæм уавæрты сывæллон зонындзинæдтæ никуы райсдзæн, фæлæ æнæмæнг йæ сæр райдайдзæн риссын, йе ‘нæниздзинад фæцуддзæн.
Ахуыргæндтæ куыд сбæрæг кодтой, афтæмæй аст сахатæй фылдæр нæй гæнæн æмæ сывæллон бада æмæ исты ахуыр кæна. Фынæй та хъуамæ кæна, æппынкъаддæр, аст сахаты æмæ иннæ рæстæг та хъуамæ улæфа, тезгъо кæна. Нæ хъæуы сывæллоны фæлварæнтæй тæрсын кæнын. Хъуамæ йын æй бамбарын кæнай, фæлварæн кæй у йæ царды иу этап æмæ йæ куы нæ радта хорз нысæнттыл, уæддæр «бæстæ нæ рафæлдæхдзæн».
Куыд хъæуы баххуыс кæнын сывæллонæн фæлварæнты рæстæджы?
Фыццаджыдæр хъус дарын хъæуы куыд хæры, уымæ, аппетит ын ис æви нæ. Йæхи куы нæ фæнда, уæддæр æй рарвит тезгъо кæнынмæ кæнæ йæ бафтау спортыл. Цалдæр бонмæ æнæхъæн скъолайы программæ ничи сахуыр кæндзæн æмæ йæ нæ хъæуы æппынæдзух ахуыр кæныны сæр. Стæй ма фæлварæнты агъоммæ нæ хъæуы ног темæтæ ахуыр кæнын дæр – уæддæр дзы ницы бахъуыды кæндзæн ахæм цыбыр рæстæгмæ.
Уæрæсейаг фыссæг, æхсæнадон æмæ политикон архайæг Александр Солженицынæн ЕГЭ йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, рахуыдта йæ америкæйаг ницæйаг системæ. «ЕГЭ-йы тесттæ бынтондæр ницы бар дарынц ахуырдзауы интеллект сбæлвырд кæнынмæ. Бар ын нæ дæтты йæ хъуыдытæ радæттынæн, йæ позицийы сæрыл дискусси ауадзынæн. Ацы системæйы руаджы æмбулынц æрмæстдæр ницæйаг зонындзинæдтæ кæмæн ис, ахæмтæ. Æмæ æцæгæйдæр курдиатджынтæ, логикон æмæ хæдбар хъуыдыкæнынад кæмæн ис, уыдоны та аиуварс кæны». Ахæм хъуыдыйыл хæст ма сты дзæвгар академиктæ дæр.
ДЖИОТЫ Алыксандр
