Ирон литературæ æмæ советон ахуырады системæ

Ныртæккæ æрмæст Уæрæсейы æмæ раздæры цæдисон республикæты нæ, фæлæ дард фæсарæнты дæр арæхæй-арæхдæр райдыдтой дзурын, советон ахуырадон системæйæн æмбал кæй нæ уыд æмæ ис, уый тыххæй. Абоны дуджы, нæ цард алыварсонæй дæр интернеты уацары куы ис, уыцы рæстæджы нын уæлдай мысинаг у советон ахуырадон системæ. Калоты Георги ацы уац æхсай азы размæ ныффыста, уымæй дæр – уырыссаг æвзагыл, æмæ кæд уыцы дуджы  æппæт дæр советон идеологимæ здæхт уыд, уæддæр дзы ирдæй зыны, уæды заманы мадæлон æвзаг æмæ литературæ ахуыр кæнынмæ цахæм хъусдард здæхт уыд, уый.

Советон хицауад æмæ нæ адæм стыр хъомыладон хæстæ æвæрынц не скъолаты раз: нæ рæзгæ фæсивæды суанг се ‘рыгон бонтæй фæстæмæ хъæуы советон патриотизм æмæ интернационализмы зондахастыл хъомыл кæнын, рагацау сæ ахуыр кæнын хъæуы куыст уарзыныл, хæрзæгъдау æмæ хæдæфсарм, æхсарджын æмæ ныфсджын уæвыныл, царды æмæ аивады рæсугъддзинад æмбарыныл.

Нæ рæзгæ фæсивæды раст схъомыл кæныны хъуыддаджы, сæ зæрдæты сын советон адæймаджы хуыздæр миниуджытæ æвзæрын æмæ рæзын кæныны хъуыддаджы бирæ у скъолайы, ахуыргæнджыты бон, уæлдай фылдæр та – литературæйы ахуыргæнæджы бон.

Аив литературæ йæхæдæг ахсджиаг хъомыладон мадзал у. Литературæ æххуыс кæны æрыгон фæсивæдæн цард базоныны хъуыддаджы, æххуыс сын кæны сæ зондахаст, сæ цæстæнгас, сæ зæрдæйы уаг, сæ характер раст сæвæрынæн æмæ фидар кæнынæн, æв-зæрын сæм кæны адæймаджы хорз миниуджытæ æмæ æнкъарæнтæ. Уыцы хъуыддаджы тыххæй нæ партийы ног Программæйы фыст ис афтæ: «Советон литературæ æмæ аивад сты стыр идейон-хъомыладон фæрæз, уыдон советон адæймаджы хъомыл кæнынц ног дуне аразæджы миниуджытыл. Литературæ æмæ аивад милуангай адæймæгты зонды гуырын кæнынц цин æмæ ныфс, æвдисынц сын сæ бæллиц, сæ бархъомыс, се ‘нкъарæнтæ æмæ сæ хъуыдытæ, æххуыс кæнынц адæмы идейондзинад æмæ хæрзæгъдауы æнкъарæнтæй хъæздыг кæнынæн».

Ахæм стыр хъуыддаг æххæст кæны ирон литературæ дæр. Æмæ уыцы хъуыддаджы сæ бон бирæ у ирон литературæйы ахуыргæнджытæн. Уыцы хæс æххæст кæныны тыххæй та алы ахуыргæнæг дæр хъуамæ æппынæдзух архайа, цæмæй, йæ къухы цы сывæллæттæ ахуыр кæнынц, уыдон хорз бамбарой литературæ, бауарзой йæ æмæ кæсой фылдæр. Уыцы уроктæ сты скъоладзауты литературæйыл ахуыр кæныны æмæ хъомыл кæныны æппæты сæйрагдæр фæрæз, æмæ ахуыргæнæг цас бæстондæр цæттæ кæна йæ уроктæм æмæ сæ цас хуыздæр араза, уыйас йе стыр паддзахадон хæс æххæст кæндзæн хуыздæр.

Фæлæ скъоладзауты ахуыр æмæ хъомыл кæныны куыст канд уроктыл нæ хицæн кæны. Урокты уæлдай ма ирон литературæйы ахуыргæнæгыл ис бирæ хæстæ, æмæ уыдон куыд рæвдз æххæст кæна, уымæ гæсгæ рæвдз уыдзæн йе ‘ппæт куыст дæр. Науæд арæх рауайы афтæ, æмæ ахуыргæнæг къласы дæтты хорз уроктæ, фæлæ уæддæр йе скъоладзаутæ рæвдз нæ вæййынц литературæйæ, фаг æй нæ бауарзынц, æнувыдæй нæ фæкæсынц чингуытæ, се ‘взаг, ныхас кæнгæйæ дæр æмæ фысгæйæ дæр вæййы къуымых, мæгуыр, æнæаив, сæ культурæ вæййы ныллæг, сæ зонындзинæдтæ – къуындæг. Уый арæхдæр афтæ рауайы уымæн, æмæ скъолайы æмбæлон уагыл æвæрд нæ вæййы литературæйæ къласæн æддейæ куыст, фæсурокты аивадон уацмыстæ кæсыны хъуыддаг, литературон æмæ драмон къордты куыст, ахуыргæнæг нæ уадзы беседæтæ бакæсинаг чингуыты тыххæй, скъолайы фаг нæ уадзынц литературон-аивадон изæртæ, чиныгкæсджыты конференцитæ, литературон хъæзтытæ, литературон экскурситæ æмæ а. д.

Афтæмæй та уыдон сты, программæ кæй домы æмæ æнæмæнг æххæст кæнын кæй хъæуы, ахæм мадзæлттæ. Уымæ гæсгæ сæм литературæйы ахуыргæнæг хъуамæ æппынæдзух йæ хъус дара, æххуыс та йын хъуамæ кæной скъолайы æмæ кълæсты разамонджытæ, фæсивæды æхсæнадон организацитæ.

Фæсурокты кæсыны тыххæй ирон литературæйы программæйы фыст ис: «Программæмæ къласы кæсыны тыххæй цы литературæ хаст цæуы, уый афтæ бирæ нæу…  Уымæ гæсгæ фæсурокты кæсынад литературæйы курсы у, æхсызгон чи хъæуы, ахæм хай. Фæсурокты кæсынады ахадындзинад у иттæг стыр: уый руаджы скъоладзаутæ фæлтæрынц сæхи хъаруйæ чиныг иртасыныл, фылдæр кæнынц сæ зонындзинæдтæ, бауарзынц литературæ, хъæздыг кæны се ‘взаг. Алы ахуыргæнæг дæр хъуамæ пайда кæна ацы фæрæзæй». Цæмæй уыцы куыстытæ рæвдз цæуой, уый тыххæй раздæр базонын хъæуы алы скъоладзауæн дæр йæ уавæр: куыд цæры, урокты фæстæ куыд æрвиты йæ рæстæг. Уый фæстæ ахуыргæнæг хъуамæ сбæрæг кæна, фылдæр цавæр чингуытæ кæсын уарзы скъоладзау: аив уацмыстæ (романтæ, радзырдтæ, адæмон сфæлдыстад, æмдзæвгæтæ æмæ а. д.) æви зонадон-техникон чингуытæ (астрономи, хими, радиотехникæ, географи æмæ а. д.), æцæг цардыл фыст æви фантастикон чингуытæ. Скъолайы кæй ахуыр кодтой, уымæй уæлдай ма цавæр чингуытæ бакаст ирон фысджыты уацмыстæй? Кæй бакаст, уыцы уацмыстæй тынгдæр йæ зæрдæмæ цы фæцыд? Цавæр журналтæ æмæ газеттæ кæсы æви ницы кæсы? Скъолайы йын кæсинаг цы радтынц, уымæй уæлдай ма къуыри цал сахаты кæсы аивадон уацмыстæ? Театр æмæ кинойы вæййы æви нæ? Йæ зæрдæмæ тынгдæр цы фæцыд, фæстаг аз кæй федта, уыцы спектакльтæ æмæ кинонывтæй?

Ахæм пъланы руаджы сбæрæг уыдзысты скъоладзауты литературон интерестæ, сбæ-рæггæнæн та сын ис семæ беседæйы хуызы. Уыцы беседæтæ уадзæн ис хицæнæй иугай скъоладзаутимæ дæр. Скъоладзаутæй литературон уацмыстæ чи цас кæсы, уымæн сбæрæггæнæн ис, библиотекæйы сын цы формуляртæ æмæ абоненттæ ис, уыдонмæ гæсгæ. Хорз уаид, библиотекæты кусджытæ-иу чингуыты формулярты алы чиныджы тыххæй дæр куы фæнысан кæниккой, скъоладзау æй бамбæрста æви нæ, цы йæм дзы фæкаст уæлдай хуыздæр æмæ дзы йæ зæрдæмæ цы нæ фæцыд, скъоладзауы бакæсын кæй фæндыд, уыцы чингуытæй библиотекæйы чи нæ разынд æмæ а. д. Раст зæгъгæйæ, уый бирæ куыст у библиотекæйы кусджытæн, фæлæ уаид иттæг ахсджиаг хъуыддаг.

Скъоладзауы литературон интерестæ ма бæрæг вæййынц, чингуытыл цы куыстытæ ныффыстой, уыдонæй дæр. Уымæй уæлдай ма скъоладзаутæй бирæтæм вæййы, цы уацмыстæ бакæсынц, уыдоны тыххæй сæ хъуыды, сæ цæстæнгас цыбырæй кæм фыссынц, ахæм дневниктæ. Уыцы дневниктæй бæрæг вæййынц, скъоладзау аив литературæмæ цы зæрдæ дары, куыд æй æмбары æмæ йæм куыд хъары, уыдæттæ.

Уæлæмхасæн кæсынадмæ цы уацмыстæ хауы, уыдон амынд вæййынц программæйы. Цæмæй уыцы куыст рæвдз ацæуа, уый тыххæй ахуыргæнæг хъуамæ ахуыры азы тæккæ райдайæны номхыгъд сараза, къласы кæй ахуыр кæнынц, уымæй уæлдай фæсурокты кæсынæн программæ кæй амоны, уыцы уацмыстæн, æмæ йæ сауындза къласы къулыл. Аразын æй хъæуы 3 кæнæ 6 мæйæн. Уыцы номхыгъд аразгæйæ, бæстон ахъуыды кæнын хъæуы, кæцы уацмыс кæй фæдыл кæсын хуыздæр у, ууыл: амонын хъæуы, къласы цы уацмыстæ ахуыр кæнынц, уыдоны темæтæм хæстæг чи лæууы, ахæм уацмыстæ. Зæгъæм, VII къласы Гæдиаты Секъайы радзырд «Мад æмæ фырт» куы ахуыр кæной, уæд сын фæсурокты кæсынæн бацамонæн ис Коцойты Арсены радзырд «Цуанонтæ». Кæнæ Къостайы поэмæ «Чи дæ?» куы ахуыр кæной, уæд хорз уыдзæн, скъоладзаутæ сæхимæ Гæдиаты Секъайы поэмæ «Иунæг» куы бакæсой, уæд: сæ темæтæй хæстæг сты уыдон кæрæдзимæ.

Уыцы уацмыстæ цæмæй скъоладзаутæ зæрдиагдæрæй кæсой, уый тыххæй-иу сæ афæрсын хъæуы, урокыл кæй ахуыр кæнынц, уыцы уацмыстæй сæ куы фæрса ахуыргæнæг, уæд. Программæмæ гæсгæ ахуыргæнæг скъоладзаутæн фæсурокты кæсынæн кæй бацамыдта æмæ сæ номхыгъд кæмæн сарæзта, уыдонæй уæлдай ма скъоладзаутæ хибарæй кæсынц, сæхи цы фæнды, къласы ахуыримæ баст чи нæу, программæйы дæр амынд чи нæу, ахæм чингуытæ. Уыцы чингуытæ райсынц кæнæ библиотекæйæ, кæнæ – се ‘мбæлттæй, сæ кæрæдзийæ. Ацы хъуыддаг дæр скъоладзаутæн бынтон сæхи бар ныууадзын не ‘мбæлы; хъуамæ ахуыргæнæг йæ хъус дара, скъоладзау йæхи фæндæй цавæр чингуытæ кæсы, уымæ; хъуамæ сывæллæтты хиза, зиан сын чи у кæнæ сын сæ кармæ гæсгæ кæсын кæй нæма æмбæлы, ахæм чингуытæй.

Чингуыты тыххæй скъоладзаутимæ ахуыргæнæджы беседæ у фæсурокты кæ-сынадæн разамынды сæйрагдæр метод. Ахуыргæнæджы аив беседæ тынг æххуыс кæны, скъоладзаутæ нæ литературæ фылдæр цæмæй бауарзой, уымæн. Цæмæй уацмыс бакæсынмæ скъоладзаутæ тынгдæр сразæнгард уой, уый тыххæй сын ахуыргæнæджы бон у уырдыгæй хицæн ахсджиаг эпизод кæнæ хицæн геройы тыххæй радзурын. Стыр ахъаз у ахæм беседæ уацмыс бакæсыны фæстæ скæнын дæр. Ам ахуыргæнæг сбæрæг кæны, скъоладзау бамбæрста уацмыс æви нæ, куыд æм фæкаст. Ахуыргæнæг ын бамбарын кæны, раст дзы цы нæ бамбæрста, уыдæттæ, æмæ йын уымæй æххуыс кæны, цы бакаст, уый хуыздæр бамбарынæн. Ацы беседæтæн аразæн ис иугай скъоладзаутимæ дæр æмæ къорд скъоладзауимæ иумæ дæр, æппæт къласимæ дæр; саразæн сын ис къласы æмбырды дæр æмæ урокты фæстæ дæр. Ахæм беседæ кæнын йæ бон у библиотекæйы кусæгæн дæр, скъоладзау цы чиныг бакаст, уый йæм фæстæмæ куы æрбахæсса, уæд. Ахуыргæнæджы беседæйы дæр æмæ библиотекæйы кусæджы беседæйы дæр чиныджы мидисы тыххæй скъоладзауы афæрсын хъæуы афтæ, цæмæй уый раст бамбара уацмысы мидис æмæ сæйраг хъуыды, цæмæй йын сбæрæг кæна йæ архайджыты миниуджытæ. Арæх ахуыргæнджытæ сæ беседæйы афæрсынц скъоладзауты: «Цæуыл уæ ахуыр кæны ацы уацмыс?» кæнæ: «Цы зонд уын бацамыдта ацы уацмыс?». Ахæм фарстатæ дæттын æмбæлоныл нæ нымайы методикæ æмæ сæ нæ хъæуы дæттын скъоладзуатæм.

Ирон фысджыты хуыздæр уацмыстæй мыхуыры чи фæзыны, уыдонæн-иу  скъолайы библиотекæ «презентацитæ» куы аразид, уæд уый дæр стыр æххуыс уаид ахуыргæнæгæн, разæнгард кæнид скъоладзауты дæр чингуытæ кæсынмæ. Тынг пайда у, чингуытæ кæсын чи уарзы, уыцы скъоладзаутæй актив скæнын. Уымæн йæ хуыздæр куыстытæй иу уыдзæн рекомендацигонд чингуытæн аннотацитæ аразын æмæ сæ къласы зынгæ ран ауындзын. Уыцы активæй алчи дæр ноджы æрбакæндзæн фæйнæ цалдæр скъоладзауы, æмæ афтæмæй фылдæрæй фылдæр кæндзæн чиныгуарзджыты нымæц. Фæлæ ахуыргæнæг йæ куыст æрмæст активимæ ма хъуамæ кæна, уæд скъоладзаутæй бирæтæ «фæсвæд» баззайдзысты, нæ кæсдзысты аив литературæ. Уыцы скъоладзаутæ рохуаты куы баззайой, уæд сæ зонындзинæдтæм гæсгæ дæр æмæ культурон æгъдауæй дæр фæстейæ баззай-дзысты, литературæ бирæ чи кæсы, уыцы скъоладзаутæй.

Ахуыры афæдзы æмбисы дæргъы литературæйы ахуыргæнæг иу дыууæ хатты хъуамæ скæна «скъолайæн æддейæ кæсынады сахат». Ахуыргæнæг скъоладзаутæн рагацау фехъусын кæны уыцы «сахаты» тыххæй, цæмæй йæм сæхи бацæттæ кæной. Ам алы скъоладзау дæр хъуамæ цыбырæй радзура, цавæр чингуытæ бакаст æмæ дзы йæ зæрдæмæ тынгдæр кæцытæ фæцыдысты æмæ цæмæй, уыдæтты тыххæй. Стæй ахуыргæнæг хъуамæ йæхæдæг бæстондæр радзура, уыцы чингуытæй уæлдай хуыздæр æмæ ахсджиагдæр кæй нымайы, уыдоныл; бацамона сын, дарддæр та сæ цавæр уацмыстæ бакæсын хъæуы, уыдон; скæна сын цыбыр аннотацитæ дæр. Афтæмæй сæхи цæттæ кæнын райдайынц иннæ ахæм «сахатмæ».

Скъоладзаутæ цавæр чингуытæ кæсынц æмæ сæ куыд бамбарынц, уый бæрæг кæнынæн хорз æххуыс у, уроктæй уæлдай кæй кæсынц, уыцы уацмыстæ сæрмагонд тетрæдты нысан кæнын. Уыцы тетрады хæрз цыбырæй фыссын хъæуы дзуапп, зæгъæм, ахæм фæрстытæн: а) чиныджы автор æмæ йæ ном; æ) цæуыл дзы цæуы ныхас; б) цы дзы ис диссагæй æмæ дзы йæ зæрдæмæ цы фæцыд (геройтæ, цаутæ, хицæн хъуыдытæ æмæ а. д.). Ахуыргæнæг хъуамæ иугæндзон йæ хъус дара æмæ хынца, куыд цæуынц æххæстгонд, фæсурокты кæсынад рæвдз сæвæрыны тыххæй цы мадзæлттæ æмæ плæнттæ скодта, уыдон; скъоладзаутæ ирон фысджыты уацмыстæ хæдзары куыд кæсынц æмæ куыд æмбарынц, цы фыссынц сæ тетрæдты æ. а. д.

Ирон литературæйæ фæсурокты кæсыны нысан у, цæмæй нæ рæзгæ фæсивæд фылдæр бауарзой æмæ кæсой аив литературæ. Уымæн æмæ, цæмæй адæймагæн хъæздыг удысконд уа, уый тыххæй æнæмæнг хъуамæ кæса литературæ, уæлдайдæр та – мадæлон æвзагыл.